رویداد: رسالۀ «تحلیل نشانه‌شناختی نظام توتمی در داستان‌های شاهنامۀ فردوسی» برگزیدۀ جایزۀ دکتر مهدی محقق شناخته شد
۹ اسفند ۱۳۹۹
رسالۀ «تحلیل نشانه‌شناختی نظام توتمی در داستان‌های شاهنامۀ فردوسی» برگزیدۀ جایزۀ دکتر مهدی محقق شناخته شد
در نخستین دوره از جایزۀ استاد دکتر مهدی محقق که در پانزدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی در دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد، رسالۀ دکتری آقای خلیل کهریزی، با عنوان «تحلیل نشانه‌شناختی نظام توتمی در داستان‌های شاهنامۀ فردوسی» به عنوان رسالۀ برتر سال ۱۳۹۸ در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی برگزیده شد و جایزه و تندیس استاد دکتر مهدی محقق را دریافت کرد.
کهریزی که دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه رازی کرمانشاه است و در شهریورماه ۱۳۹۸ از رسالۀ خود دفاع کرده است، دربارۀ رسالۀ دکتری‌اش گفت: این رساله متشکل از پنج فصل است که در فصل اول به بیان کلیات تحقیق و در فصل دوم به بررسی و نقد پیشینه پرداخته شده است. فصل سوم از این رساله به معرفی انتقادی نظریۀ توتمیسم و معرفی نشانه‌شناسی توتم اختصاص دارد و در فصل چهارم که فصل اصلی این رساله است، داده‌ها تحلیل شده‌اند. در فصل پنجم نیز نتایج حاصل از این تحقیق بیان شده است.
وی افزود: پیش از این هم تحقیقاتی با عنوان توتم در شاهنامه و توتمیسم در شاهنامه و... نوشته شده. اما، متأسفانه، این تحقیقات دو ضعف عمده و یک تفاوت مهم با کار ما دارند. نخستین ضعف این تحقیقات نداشتن پایهٔ نظری مشخص است. می‌دانیم که توتمیسم نظریه‌ای در انسان‌شناسی (anthropology) است که مخصوصاً در اوایل قرن بیستم بسیار مورد توجه انسان‌شناسان بود. این نظریه تاریخ، منشأ، طرفداران و منتقدانی دارد که بدون اطلاع از آنها نمی‌توان دربارهٔ ماهیت آن حرف زد. متأسفانه در ایران عمدتاً یا بر اساس کتاب توتم و تابوی فروید که اساساً جایگاه مهمی در تاریخ این نظریه ندارد، یا بر اساس کتاب توتمیسم لوی استروس که در واقع مقدمه‌ای برای ورود به کتاب مهم دیگر او، یعنی اندیشۀ وحشی، است و گاه بر اساس پاره‌گفتارهایی که از برخی کتاب‌های مرتبط با علوم اجتماعی و انسان‌شناسی، گرفته شده، دربارهٔ توتمیسم در ایران بحث شده است. البته منظورم بحث نظری دربارۀ توتمیسم نیست که آقای دکتر جمشید آزادگان در این باره تحقیق خوبی دارند، بلکه منظورم بحث دربارهٔ وجود توتم در ایران است. حتی در حدود جست‌وجوهای ما، تا کنون در ایران، مگر در مواردی معدود، کسی به کتاب چهارجلدی و مهم فریزر با عنوان توتمیسم و برون‌همسری که می‌توان یکی از پژوهش‌های مهم دربارهٔ توتم پنداشتش، اشاره نکرده است. این ضعف اساسی که موجب شده اساساً نظریهٔ توتمیسم به درستی شناخته نشود، موجب دومین ضعف پژوهش‌های پیشین شده و آن اینکه پژوهشگران گرامی در یافتن مصادیق توتم در ایران نیز دقیق عمل نکرده‌اند.
این دو ضعف عمده ضرورت درنگی دیگر بر این موضوع را پیش کشید و البته کار را برای ما بسیار سخت کرد. در فصل پیشینه باید همۀ تحقیقات پیشین بررسی و نقد می‌شد. گرچه حجم این بخش اندکی زیاد می‌شد، اما به هر حال باید نشان داده می‌شد چه اتفاقی در این باره در ایران افتاده است.
پس از این در فصلی دیگر از واژهٔ توتم تا قواعد و تاریخ و منشأ آن با تکیه بر منابع مهم بررسی شد و خلاصه‌ای مروری از این نظریه به دست داده شد و سپس به توتمیسم به مثابهٔ یک نظام نگریسته شد. این نکته تفاوتِ اصلی این کار با پژوهش‌های پیشین بود. یعنی این بار با نگاهی دگرگون، نه در پی مصادیق توتمیسم، بلکه در پی کشف نظامی در داستان‌های ملی بودیم که از راه باور به توتم پدیده آمده است. جست‌وجوی این نظام با کمک نشانه‌های به جای مانده از آن دو نتیجهٔ مهم داشت، نخست اینکه بر خلاف پژوهش‌های پیشین توتمیسم در ایران به هیچ روی رواجی گسترده نداشته و احتمالاً فقط در بین سکاها می‌توان نشان‌هایی از آن جُست. از دیگرسو، نظام اجتماعی برآمده از توتمیسم که به گمان ما فقط در بین سکاها رواج داشته از طریق آنها هم وارد روایت‌های ملی شده و با دیگر نظام‌ها و باورهای کهن، مخصوصاً با باورهای نجومی، درآمیخته و یک دسته روایت به وجود آورده که این روایت‌ها هم عمدتاً از بین رفته و نشانه‌های سایه‌ای گنگی از آنها به جای مانده است.
در این رساله کوشش شده این روایت‌ها بازسازی شوند و در این بازسازی بدون اتکا بر خیال فقط به اسناد و شواهد کهنی تکیه شده که از راه جست‌وجو در متون به دست می‌آیند. به این شکل روایت‌های زدوده شده یا دگرگون شده به دست آمد و روایت‌های کهن آنها تا جایی که اسناد اجازه می‌دادند، بازسازی شد. گسترهٔ بررسی نیز به هیچ روی محدود به شاهنامه نبوده، بلکه شاهنامه در کانون جست‌وجو بوده و در کنار آن متون ایرانی از اوستا و متون فارسی میانه گرفته تا تواریخ عربی و فارسی دورهٔ اسلامی و متون حماسی نیز بررسی شده و اسناد مورد نظر از این متون گرفته شده است. این رساله نظریه‌های جدیدی دربارهٔ برخی مباحث جنجالی در روایت‌های ملی مطرح کرده، مثلاً دربارهٔ نژاد تازی ضحاک، مرگ طهمورث، مرگ پدر ضحاک در روایات ایرانی، آیین خاندان رستم و در بخش تاریخ ساسانیان هم نکاتی چند مطرح شده است. امیدوارم این تحقیق در مطالعات ایرانی و پژوهش‌های مرتبط با شاهنامه مفید باشد.
پارسی‌شناسی این موفقیت را به دکتر کهریزی شادباش می‌گوید.
