یادداشت: دربارۀ نام‌های محافظ در روسی
دربارۀ نام‌های محافظ
محمدمهدی یزدانی
در بعضی از فرهنگ‌ها، برای جلوگیری از آسیب و شرّ ارواح خبیث، اسم‌های عجیب‌‌وغریب یا منفی روی کودکانشان می‌گذاشته‌اند یا نام حیوانی وحشی به آن‌ها می‌داده‌اند. در زبان‌شناسیِ تاریخی و نام‌شناسی (انوماستیک) به این نام‌ها، «نام‌های محافظ[ـت‌کننده]» گفته می‌شود. در عربی نمونه‌های این نوع نام‌گذاری بسیار است. در روسی نیز نام‌های محافظ پیشینه‌ای دیرین دارند. چند نمونه‌ی معروف را می‌آورم.
احتمالاً نام «پاول دورُف» مالک و سازنده و توسعه‌دهنده‌ی پیام‌رسان تلگرام را شنیده‌اید. «دورُف» (به‌روسی: Дуров) فامیلِ مشتق از اسم عام و خاص дурак به‌معنای «کودن» و «احمق» و «خنگ» است. در روسِ قدیم، به دو دلیل این چنین نامی برای فرزند انتخاب می‌کردند: ۱. عاقل و باهوش شود (پیش از به دنیا آمدن) ۲. ارواح خبیث یا به‌قول روس‌ها «زلییِ دوخی» فریب بخورند و سراغ کودک «کودن» و «احمقـ»ـشان نیایند. در روسی امروز این اسم تنها از نوع عام است و کمتر کسی آن را روی فرزندش می‌گذارد. با گذشت زمان از این اسمْ نام‌خانوادگی Дуров (دورُف) ساخته شده و تا دوران معاصر به‌کار رفته و می‌رود و اتفاقاً نام خانوادگیِ اصیلی به‌حساب می‌آید. پس «دورُف» لفظاً به‌معنای «احمق‌پور»، «کودن‌زاده» و «احمقیان» و یا «احمقوف» و «کودنوف» است.
چند نمونه‌ی دیگر: روس‌ها برای این‌که فرزندِ در شکم مادر زیبا باشد و در عین این زیبایی از سوی ارواح شرور آسیب نبیند، آن را «نیکراس» (некрас) «نازیبا» می‌نامیدند. در قرون بعدی در روسیه، یعنی از میانه‌ی قرن ۱۹ که داشتن نام‌خانوادگی اجباری شد، از این اسم با یکی ابزارهای فامیل‌ساز روسی، یعنی پسوند ов-، «ــُف» یا «ـوف»، نام خانوادگی نیکراسوف (некрасов که در فارسی چیزی مانند «نازیباپور» یا «نازیبازاده» یا «نازیبایی» ترجمه می‌شود) ساختند که فامیل یکی از نویسندگان معروف روسیه، نیکولای نیکراسوف، است.
و نیز روس‌ها برای این‌که فرزندشان در آینده فردی «قدرتمند» و «بااراده» و «آزاده» شود، و البته از شرّ شرارت روح‌های شرور در امان باشد، نامی با معنای متضاد «آزادی» و «قدرت» و «اراده» به او می‌دادند و مثلاً او را «بی‌اختیار/بی‌اراده» (=неволя) می‌نامیدند. این نام نیز طی زمان به فامیل «неволин» (تلفظ: نیوُلین) تبدیل شده؛ به‌چمِ «بی‌اختیارپور» یا «بی‌اختیارزاده» یا «بی‌اختیارفر» یا «بی‌اختیاروف» و مشابه این‌ها.
همچنین یک روس اگر می‌خواست فرزندش فردی «باجربزه» و «جسور» و «شایسته» بشود، به او نام «негодя» می‌داد. به‌گمان او با این نام‌گذاری ارواح بدکار نیز فریب می‌خوردند و از فرزندشان دور می‌شدند. نام «негодя» از صفت «негодный» به‌معنای «به‌دردنخور» و «بی‌خاصیت» مشتق شده‌است و همین معانی را دارد. بعدها از این صفت فامیل «негодин» (تلفظ: نیگُدین. یعنی «بی‌خاصیت‌زاده» یا «بی‌عرضه‌پور» و مانندش) ساخته شده که تا امروز در روسی به‌کار می‌رود.
- پی‌نوشت: انصافاً در مورد پاول دورف این حربه مؤثر افتاده و این بشر برخلاف نام خانوادگی‌اش بسیار باهوش است!
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
