یادداشت: رقم خیر قبول

رقم خیر قبول

منوچهر فروزنده فرد
</pre
آن جوان‌بخت که می‌زد رقم خیر (و) قبول

بندۀ پیر - ندانم - ز چه آزاد نکرد 

دربارۀ «رقم خیر (و) قبول» در این بیت و ضبط و معنای آن نظرات گوناگونی اظهار شده‌است که نگارنده اغلب آن‌ها را دیده و نیازی به تفصیل نمی‌بیند (برای نمونه نک. اسلامی ندوشن، ۱۳۶۷: ۱۰۹-۱۱۰؛ ریاحی، ۱۳۶۸: ۱۰۳-۱۰۴، زریاب خویی، ۱۳۶۸: ۱۷۶-۱۷۷، راستگو، ۱۳۷۰: ۲۲۸؛ عیوضی، ۱۳۸۴: ۱۶۶-۱۶۷؛ حمیدیان، ۱۳۹۲: ۳/ ۲۰۴۱ و منابع دیگر۱). گونه‌های مختلفی که برای این ترکیب پیشنهاد شده اجمالاً از این قرارند:

۱- خیر و قبول؛ به معنی «ردّ و قبول» (نظر خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۲/ ۱۱۸۳) درحالی‌که ظاهراً شاهدی برای «خیر» به معنی «نه» در زبان و زمان حافظ نداریم (نیز نک. خرمشاهی، ۱۳۸۹: ۱/ ۵۷۸))؛

۲- خیر و قبول؛ به‌صورت دو کلمۀ معطوف مثبت و دارای معنی مترادف/ نزدیک (به نظر حمیدیان مانند «خیر و سلامت»)؛

۳- خیرِ قبول؛ که به لحاظ دستوری «خیر» صفت و «قبول» مضافٌ‌الیهِ «رقم» است (نظر زریاب خویی، عیوضی و نیساری (۱۳۸۵: ۱/ ۴۹۵)).

صورت‌های دوم و سوم نادرست نیستند اما خوانشی که نگارنده به‌طور خلاصه در ذیل پیشنهاد می‌کند نیز از جملۀ خوانش‌های ممکنی است که تاکنون در منابع دیگر به نظر نرسیده‌است۲. 

به نظر نگارنده، صورت صحیح این ترکیب «رقمِ خیرُ قبول» است. «خیرُ قبول» را - که در اصل عربی «خیرُ قبولٍ» (= بهترین پذیرش، پذیرش نیکو) و در این بیت درمجموع مضاف‌ٌالیه «رقم» است - بسنجید با «خیرَ قدومٍ» و «خیرَ مقامِ» در این مصراع عربی حافظ: ... قدمتَ خیرَ قدومٍ، نزلتَ خیرَ مقامِ. 

گفتنی است ضبط اکثر نسخه‌های کهن و همچنین ضبط اقدم نسخ (یعنی نسخۀ ۸۰۱؛ نک. حافظ، ۱۳۹۴: ۲۰) «خیر قبول» بدون واو عطف است و به نظر بنده «خیر و قبول» در نسخ دیگر می‌تواند املای نادرست «خیرُ قبول» باشد. نوشتن نشانۀ رفع عربی با «و» در نسخ حافظ بی‌سابقه نیست؛ برای نمونه برخی کاتبان «اللهُ اکبر» را «الله و اکبر» نوشته‌اند و «اللهُ معک» را «الله و معک» (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۱/ ۱۸۶ و ۲/ ۱۰۰۷)۳.

بنابراین صورت پیشنهادی نگارنده برای بیت حافظ چنین است:

آن جوان‌بخت که می‌زد رقمِ «خیرُ قبول» 

بندۀ پیر - ندانم - ز چه آزاد نکرد


پی‌نوشت‌ها:
#برای مشخصات کتاب‌شناختی برخی منابع دیگر در این باب، نک. قیصری، ۱۳۸۰: ۲۰.
#نگارنده امیدوار است اگر پیشتر در جایی بدین پیشنهاد اشاره شده و او بی‌خبر است خوانندگان گرامی از سر لطف اطلاع دهند.
#همچنین «جنات و تجری ...» (نیساری، ۱۳۸۵: ۱/ ۳۲۱)، «لله در و قایل» (همان: ۲/ ۱۰۲۰) و «الضمان و علی» (همان: ۲/ ۱۵۳۱).