یادداشت: دربارۀ نام‌های محافظ در روسی
۲۱ آبان ۱۴۰۰
درباره‌ی نام‌های محافظ در روسی
محمدمهدی یزدانی
در بعضی از فرهنگ‌ها، برای جلوگیری از آسیب و شرّ ارواح خبیث، اسم‌های عجیب‌‌وغریب یا منفی روی کودکانشان می‌گذاشته‌اند یا نام حیوانی وحشی به آن‌ها می‌داده‌اند. در زبان‌شناسیِ تاریخی و نام‌شناسی (Ономастика) به این نام‌ها، «نام‌های محافظ[ـت‌کننده]» (Охранительные имена) گفته می‌شود. در عربی نمونه‌های این نوع نام‌گذاری بسیار است. در روسی نیز نام‌های محافظ پیشینه‌ای دیرین دارند. چند نمونه‌ی معروف را می‌آورم.
احتمالاً نام پاول دورُف، مالک و سازنده و توسعه‌دهنده‌ی پیام‌رسان تلگرام، را شنیده‌اید. دورُف (Дуров) فامیلِ مشتق از اسم عام و خاص دوراک (дурак) به‌معنای «کودن، احمق، خنگ» است. در روسِ قدیم، به دو دلیل این چنین نامی برای فرزند انتخاب می‌کردند: ۱. عاقل و باهوش شود (پیش از به دنیا آمدن) ۲. ارواح خبیث (Злые духи) فریب بخورند و سراغ کودک «کودن» و «احمقـ»ـشان نیایند. در روسی امروز این اسم تنها از نوع عام است و کمتر کسی آن را روی فرزندش می‌گذارد. با گذشت زمان از این اسمْ نام خانوادگی دورُف (Дуров) ساخته شده و تا دوران معاصر به‌کار رفته و می‌رود و اتفاقاً نام خانوادگیِ اصیلی به‌حساب می‌آید. پس دورُف لفظاً به‌معنای «احمق‌پور، کودن‌زاده، احمقیان» و یا «احمقوف، کودنوف» است.
چند نمونه‌ی دیگر:
روس‌ها برای این‌که فرزندِ در شکم مادر زیبا باشد و در عین این زیبایی از سوی ارواح شرور آسیب نبیند، او را نیکراس (некрас) «نازیبا» می‌نامیدند. در قرون بعدی در روسیه، یعنی از میانه‌ی قرن ۱۹ که داشتن نام خانوادگی اجباری شد، از این اسم با یکی ابزارهای فامیل‌ساز روسی، یعنی پسوند ــُف/ ـوف (ов-)، نام خانوادگی نیکراسوف (некрасов) ـ که در فارسی چیزی مانند «نازیباپور، نازیبازاده، نازیبایی» ترجمه می‌شود ـ ساختند که فامیل یکی از نویسندگان معروف روسیه، نیکولای نیکراسوف، است.
همچنین روس‌ها برای این‌که فرزندشان در آینده فردی «قدرتمند» و «بااراده» و «آزاده» شود، و البته از شرّ شرارت روح‌های شرور در امان باشد، نامی با معنای متضاد «آزادی» و «قدرت» و «اراده» به او می‌دادند و مثلاً او را نیوُلْیا (неволя) «بی‌اختیار/بی‌اراده» می‌نامیدند. این نام نیز طی زمان به فامیل نیوُلین (неволин) تبدیل شده؛ به معنی «بی‌اختیارپور، بی‌اختیارزاده، بی‌اختیارفر» یا «بی‌اختیاروف» و مشابه این‌ها.
همچنین یک روس اگر می‌خواست فرزندش فردی «باجربزه» و «جسور» و «شایسته» بشود، به او نام نیگُدیا (негодя) می‌داد. به‌گمان او با این نام‌گذاری ارواح بدکار نیز فریب می‌خوردند و از فرزندش دور می‌شدند. نام نیگُدیا (негодя) از صفت نیگُدْنْیی (негодный) به‌معنای «به‌دردنخور» و «بی‌خاصیت» مشتق شده‌است و همین معانی را دارد. بعدها از این صفت فامیل نیگُدین (негодин) ـ یعنی «بی‌خاصیت‌زاده» یا «بی‌عرضه‌پور» و مانند آن ـ ساخته شده که تا امروز در روسی به‌کار می‌رود.
- پی‌نوشت: انصافاً در مورد پاول دورف این حربه مؤثر افتاده و این بشر برخلاف نام خانوادگی‌اش بسیار باهوش است!
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
