یادداشت: چند گرایش در خط فارسی امروز (۱)
۱۴ مرداد ۱۴۰۰
چند گرایش در خط فارسی امروز (۱)
منوچهر فروزنده فرد
در خط فارسی امروز چند گرایش وجود دارد که همگی مبتنی بر اصول سادگی، اقتصاد زبانی، قیاس و یکدستسازیاند و به همین دلیل به نظر نگارندۀ این سطور باید به آنها توجه کرد و حتیالامکان آنها را به رسمیت شناخت. به این دو جمله توجه فرمایید:
- الٰهی شکر که فعلاً مشکل کتابخانهٔ اتاق مصطفیٰ حل شده و میتواند دایرةالمعارف چندجلدیاش را در آن جا دهد.
- الاهی شکر که فعلن مشکل کتابخانهی اتاق مصطفا حل شده و میتواند دایرتالمعارف چندجلدیاش را در آن جا دهد.
در جملۀ نخست از نشانههایی چون «ۀ، ٰ [روی کرسیِ «ی» و جز آن]، اً، ة» استفاده شده که از نویسههای فرعی خط فارسیاند و برخی از آنها در فارسی امروز بسامد اندکی دارند. ضمن اینکه در حروفچینی و دستگاههای دیجیتال نیز گذاشتن آنها گاه ناممکن و گاه دشوار و زمانبر است. در جملۀ دوم از هیچیک از این نشانهها استفاده نشده اما نکتۀ مهمتر این است که تطابق صورت مکتوب و ملفوظ کلمات نیز نسبت به جملۀ دوم بسیار بیشتر است. برای نمونه در فارسی در اکثر مواردی که واج â را تلفظ میکنیم در خط نیز از نویسۀ «ا» استفاده میشود. در جملۀ نخست در واژههای الٰهی و مصطفیٰ از این قاعده تخطی شدهاست، حالآنکه در جملۀ دوم این قاعده به واژههای الاهی و مصطفا نیز تعمیم داده شدهاست. همچنین در فارسی امروز در اکثر مواردی که واج y را تلفظ میکنیم در خط نیز از نویسۀ «ی» بهره میبریم. در جملۀ نخست موردی خلاف این قاعده مشاهده میشود (کتابخانۀ) ولی در جملۀ دوم کلمهای خلاف این قاعده وجود ندارد. مورد دیگر مربوط به واج n است که در فارسی امروز در اکثر مواردی که تلفظ میشود با نویسۀ «ن» نوشته میشود. در جملۀ نخست از این قاعده تخطی شده (فعلاً) ولی در جملۀ دوم چنین تخطیای دیده نمیشود. در نهایت چهارمین مورد مربوط به واج t است که در فارسی امروز معمولاً در خط بهصورت «ت» یا «ط» نوشته میشود ولی در جملۀ نخست واژهای مییابیم که در آن این واج با نویسۀ فرعی کمبسامد «ة» نوشته شدهاست. آنچه تا اینجا گفتیم مربوط به موارد مشترک این چند گرایش بود. اکنون دربارۀ هریک نکات و ملاحظاتی جداگانه عرضه میکنیم.
یک) «هی» بهجای «ۀ»
این رسمالخط که در تاریخ زبان فارسی نیز سابقه دارد و امروزه نیز شیوۀ مختار برخی استادان و پژوهشگران است۱ کاملاً مطابق با املای دیگر موارد افزودنِ «ی» میانجی است:
- افزودن «ی» میانجی به واژههای مختوم به â: دانایِ کل
- افزودن «ی» میانجی به واژههای مختوم به i: چینیِ نازک [توضیح: برخی بهصورت «چینییِ نازک» مینویسند که مطابق رسمالخط فارسی نیست. چنانکه پیشتر هم نگارنده اشاره کردهاست (نک. فروزنده فرد، ۱۴۰۰) املای رشتۀ آوایی i.y در فارسی فقط با یک نویسۀ «ی» درست است.]
- افزودن «ی» میانجی به واژههای مختوم به u: آهویِ وحشی
- افزودن «ی» میانجی به واژههای مختوم به a: نهیِ قاطع
- افزودن «ی» میانجی به واژههای مختوم به e: خانهیِ دوست
- افزودن «ی» میانجی به واژههای مختوم به o: رادیویِ کهنه
دلایل دیگری که بر درستی «هی» ـ در کنار صورت «ۀ» و نه لزوماً بهجای آن ـ میتوان اقامه کرد از این قرارند:
- گاه برای تأکید و برجستهسازی و امثال اینها لازم است واژهای را جدا کنیم، اما نشانۀ «ۀ» پایانی آن مانع تفکیک دقیق است. در چنین مواردی با «هی» راحتتر میتوان واژهها یا تکواژها را جدا کرد؛ مثال:
شاهنامهی فردوسی؛ خانه(ها)ی بزرگ
- امکان گذاشتن سکون روی «ی» در مواردی که به ضرورت وزن لازم است به سکون خوانده شود؛ مثلاً:
این دهان بستی، دهانی باز شد/ کاو خورندهیْ لقمههای راز شد (مولوی، ۱۳۹۶: ۱/ ۷۰۵).
در درهیْ [متن: درۀ] سرد و خلوت نشسته/ همچو ساقهیْ گیاهی فسرده (نیما یوشیج، ۱۳۸۷: ۴۱).
دربارۀ رسمالخط «هی» و «ۀ» همچنین نک. ایرانی (۱۳۸۹)، ستایش (۱۳۸۹) و یوسفی شیرازی (۱۴۰۰).
- توجه: در تغییر رسمالخط متون قدیم باید نهایت احتیاط را به کار برد، زیرا برخی زیباییهای بلاغی متون در گرو رعایت رسمالخط قدیم است (نک. جلالی و فروزنده فرد، ١٣٩٧)؛ مثلاً اگر مادهتاریخی «میوۀ بهشتی» (سال ۷۷۸) باشد (نک. حافظ، ۱۳۹۰: ۳۷۴) باید به همین صورت نوشته شود و نه بهصورت «میوهی بهشتی»، زیرا حرف «ی» در این مورد ۱۰ سال به تاریخ موردنظر شاعر میافزاید!
ادامه دارد...
- پینوشت:
۱. یوسفی شیرازی (۱۴۰۰: ۱۲) از این افراد بهعنوان هواداران رسمالخط «هی» نام بردهاست: احمد بهمنیار، میرشمسالدین ادیبسلطانی، احمد سمیعی گیلانی، ایرج کابلی و داریوش آشوری. بر این فهرست میتوان شماری دیگر از استادان و پژوهشگران را افزود، از جمله: غلامحسین مصاحب و همکاران (در دایرةالمعارف فارسی)، جلال خالقی مطلق (در تصحیح شاهنامه)، کورش صفوی (تقریباً در همۀ آثار) و طاهره صفارزاده (در ترجمۀ قرآن حکیم).
- منابع:
- ایرانی، محمد، ۱۳۸۹، «ضبط ارجح "ی" میانجی در حالت اضافه و هَمایی با "ها"ی غیرملفوظ»، فنون ادبی، س۲، ش۱ (پیاپی ۲)، ص۶۳-۸۸.
- جلالی، علی و منوچهر فروزنده فرد، ١٣٩٧، «ملاحظات ویرایش متون کهن با توجه به "هنرسازه"ای بدیعی»، فنون ادبی، س۱۰، ش۳ (پیاپی ۲۴)، ص۹۷-۱۱۴.
- حافظ، شمسالدین محمد، ۱۳۹۰، دیوان خواجه شمسالدین محمد حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، چ۱۰ (ناشر)، تهران، زوار.
- ستایش، حسن، ۱۳۸۹، «یای میانجی در رسمالخط فارسی»، سبکشناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، س۳، ش۲ (پیاپی ۸)، ص۲۰۱-۲۲۰.
- فروزنده فرد، منوچهر، ۱۴۰۰، «دربارۀ املای "پییر"، "کییف" و مانند آنها»، وبگاه پارسیشناسی.
- مولوی، جلالالدین محمد بن محمد، ۱۳۹۶، مثنوی معنوی. به تصحیح و با مقدمۀ محمدعلی موحد، تهران، هرمس و فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- نیما یوشیج، ۱۳۸۷، مجموعۀ اشعار نیما یوشیج، مقابله و تدوین عبدالعلی عظیمی، چ۲، تهران: نیلوفر.
- یوسفی شیرازی، محمد، ۱۴۰۰، «"ۀ" یا "هی"؟»، کانال تلگرامی ویر ویرایش.
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشتههای دیگر وی در پارسیشناسی