ارزش میراث صوفیه
ارزش میراث صوفیه Ɂarz-eš=e mirâs=e sufiyye [اسم خاص] {فارسی- عربی (میراث، صوفیه)}
کتابی از عبدالحسین زرین‌کوب در باب عرفان و تصوف اسلامی. این کتاب حاصل مقالاتی است که نویسنده به‌صورت دنباله‌دار در مجلهٔ یغما منتشر کرده و بعدها آنها را نظم و نسق بخشیده و به‌صورت کتاب درآورده‌است. زرین‌کوب در مقدمه، هدف از نگارش این کتاب را چنین بیان می‌کند: «در این مختصر نویسنده خواسته‌است دورنمایی ترسیم کند از دنیای صوفیه و زشتی‌ها و زیبایی‌هایی که در آن هست و گمان می‌رود که امروز چنین دورنمایی برای دانشجویان جوان ما خالی از سودهای بسیار نیست». نویسنده در این اثر در مقام یک مورّخ می‌کوشد ضعف‌ها و قوت‌ها و زشتی‌ها و زیبایی‌های جریان فکری تصوف را در درازنای تاریخ نشان دهد و تصویری واقع‌گرایانه و به دور از جانبداری از این مکتب فکری عرضه کند.
ارزش میراث صوفیه هفت فصل دارد. در فصل اول با عنوان «قلمرو عرفان»، نویسنده عرفان را درک بلاواسطهٔ حقیقت از طریق علم حضوری می‌خواند و آن را مشترک همهٔ ادیان و مذاهب می‌داند، نه محدود به دین و آیینی خاص. او معتقد است جست‌وجوی یک منشأ غیراسلامی برای عرفان و تصوف اسلامی چندان معقول نمی‌نماید و در عین حال می‌پذیرد که عرفان و تصوف اسلامی از دیگر مذاهب و آیین‌ها، از مسیحیت گرفته تا بودیسم، متأثر شده‌است. در فصل دوم با عنوان «زهد و محبت»، زهد مسلمانان نخستین را پایه و اساس شکل‌گیری عرفان و تصوف اسلامی می‌داند، زهدی که نوعی اعتراض به زندگی گناه‌آلود و غرق در تجمّل فرمانروایان وقت بوده‌است. این عرفان زاهدانه بعدها با ظهور رابعهٔ عدویه سمت‌وسوی عاشقانه می‌یابد؛ ظهور رابعه و تعالیم او نقطهٔ انعطاف تصوف می‌شود که تدریجاً از زهد خشک مبتنی بر خوف و خشیت به معرفت دردآلود مبتنی بر عشق و محبت می‌گراید. زرین‌کوب در فصل سوم با عنوان «شیخ و خانقاه»، به شکل‌گیری و گسترش خانقاه‌ها در ایرانِ قرن پنجم و ششم می‌پردازد و از سلسله‌های صوفیه سخن به میان می‌آورد و زندگی برخی از مشایخ بزرگ را مرور می‌کند. در فصل چهارم با عنوان «حکمت صوفیه» به بحث دربارهٔ حکمت ذوقی صوفیه پرداخته می‌شود که ملاک آن تسلیم قلب است نه تصدیق عقل، و پایهٔ آن بر کشف و شهود و الهام و اشراق است تا برهان و قیاس و استدلال و استقرا. سپس نظریهٔ وحدت وجود ابن‌عربی به‌صورت مختصر توضیح داده می‌شود. در فصل پنجم با عنوان «دفتر صوفی» به معرفی و بررسی مختصر برترین آثار نظم و نثر صوفیه پرداخته می‌شود. در فصل ششم با عنوان «تصوف در ترازو»، میراث صوفیه، «این گنج پرمایه اما اسرارآمیز و تا اندازه‌ای شوم»، نقد و ارزیابی می‌شود و زرین‌کوب با برشمردن تباهی‌هایی چون شکم‌پرستی، پرخوری، دریوزگی، شاهدبازی، ریاکاری، تنبلی و تن‌پروری که دامن‌گیر جریان تصوف می‌شود نقدهایی اساسی بر این جریان فکری وارد می‌کند. فصل هفتم کتاب با عنوان «از میراث صوفیه» نیز برش‌ها و گزیده‌هایی از متون دست اول صوفیه است که برای آشنایی بیشتر مخاطبان با این متون در پایان کتاب گنجانده شده‌است.
- منبع
- زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۲). ارزش میراث صوفیه. چ١٥. تهران: امیرکبیر
محسن احمدوندی
