تاریخ بخارا
تاریخ بخارا târix=e boxârâ [اسم خاص] {عربی (تاریخ) - فارسی}
(= مزارات بخارا) کهن‌ترین و مهم‌ترین تاریخ محلّی دربارهٔ شهر بخارا به زبان فارسی. این کتاب گذشته از ارزش تاریخی‌اش که به روشن شدن بخشی از گذشتهٔ ایران کمک می‌کند، یکی از مهم‌ترین متون منثور فارسی به شمار می‌آید و نثر ساده و روان آن از بهترین نمونه‌های نثر مرسل محسوب می‌شود. تاریخ بخارا به تاریخ این شهر در قرون نخستین اسلامی می‌پردازد و اهمّ مطالب آن، چگونگی تسلط اعراب بر بخارا و رواج مسلمانی در این ناحیه، قیام مُقَنَّع و شکل‌گیری جنبش سپیدجامگان، پایان کار صفاریان و روی کار آمدن سامانیان و وضعیت جغرافیایی شهر بخارا را شامل می‌شود. اصل کتاب به زبان عربی بوده‌است که متأسفانه از میان رفته است. نویسندهٔ کتاب ابوبکر محمدبن جعفر نَرْشَخی (۲۸۶ ـ ۳۴۵ هـ. ق.) از اهالی بخاراست و از ابتدای سلسلهٔ سامانیان تا پس از مرگ ابومحمد نوح‌بن نصر می‌زیسته و کتاب خود را به این پادشاه سامانی تقدیم کرده‌است. تاریخ بخارای نَرْشَخی را تقریباً دو قرن بعد یعنی در سال ۵۲۲ هـ. ق. ابونصر احمدبن محمدبن نصر القُباوی ـ که او نیز اهل بخارا بوده ـ به فارسی ترجمه کرده‌است و بخش‌هایی از کتاب را که به‌زعم او خسته‌کننده و ملال‌آور بوده حذف کرده و از دیگر کتب تاریخی، مطالب و اخبار مفیدی بر آن افزوده است. پنجاه سال بعد در سال ۵۷۲ هـ. ق. شخصی به اسم محمدبن زُفَربن عمر، ترجمهٔ فارسیِ قُباوی از تاریخ بخارا را خلاصه کرده‌است. بعد از محمدبن زفر ظاهراً شخص دیگری هم در قرن هفتم در کتاب دست برده‌است، زیرا مطالبی دربارهٔ حملهٔ مغول و تسخیر بخارا از سوی سپاهیان چنگیر نیز در کتاب آمده‌است. تاریخ بخارا با وجود این‌همه تغییر و تصرف، خواندنی و نثر آن بسیار روان و گیراست و به‌ویژه برای کسانی که می‌خواهند از نحوهٔ مواجههٔ ایرانیان با اسلام مطلع شوند حاوی مطالب مهمی است.
- منبع
- نَرْشَخی، محمد بن جعفر (بی‌تا). تاریخ بخارا. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: کتابفروشی سنایی.
محسن احمدوندی
