تاریخ سیستان
تاریخ سیستان târix=e sistân [اسم خاص] {عربی (تاریخ) - فارسی}
کهن‌ترین تاریخ محلی دربارهٔ سرزمین سیستان و یکی از امهات نثر فارسی. در این کتاب ابتدا دربارهٔ شکل‌گیری شهر سیستان، نام‌های مختلف آن و فضیلت‌های آن بر دیگر شهرهای عالم سخن می‌رود و در ادامه، تاریخ این سرزمین از آغاز اسلام و حملهٔ اعراب به ایران تا قرن هشتم هجری قمری شرح داده می‌شود. نثر کتاب در بخش‌های آغازین روان است و هرچه به پیش می‌رویم از وجوه ادبی نثر کاسته می‌شود و فقط به گزارش تقویمی اتفاقات تاریخی به‌صورت مختصر بسنده می‌شود. در تاریخ سیستان مطالب تاریخی مهمی وجود دارد که در هیچ کتاب دیگری نیست، ازجمله بحث از نخستین شاعران پارسی‌گوی که در دربار یعقوب لیث صفاری نخستین شعرهای فارسی را سرودند یا نقش عیاران در به قدرت رسیدن صفاریان و جایگاه این طبقهٔ اجتماعی در ایران آن روزگار.
بهار در مقدمه‌ای که بر تاریخ سیستان نوشته‌است می‌گوید که این کتاب نخستین‌بار به‌صورت پاورقی در روزنامهٔ ایران قدیم (از شمارهٔ ۴۷۴ تا ۵۶۴ مورخهٔ ۱۲۹۹ ـ ۱۳۰۲ هجری مطابق ۱۸۸۱ ـ ۱۸۸۵ میلادی) چاپ شده‌است و او که از طریق این پاورقی از وجود چنین کتابی آگاه می‌شود، تنها نسخهٔ خطی آن را ـ که مأخذ پاورقی روزنامهٔ ایران هم بوده‌است ـ می‌خرد و تصحیح و منتشر می‌کند. بهار بر این باور است که تک‌نسخهٔ این کتاب قبل از سال ۸۶۴ هـ. ق. از روی نسخهٔ قدیم‌تری نوشته شده‌است و بعید نیست که آن نسخهٔ قدیمی که این نسخه از روی آن استنساخ شده، همان نسخه‌ای باشد که در سال ۷۲۵ هـ. ق. تألیف آن به پایان رسیده‌است. بهار همچنین معتقد است که نام این کتاب تاریخ سیستان نیست، زیرا در هیچ جای کتاب به این نام اشاره‌ای نشده‌است، اما چون در پاورقی روزنامهٔ ایران نام این کتاب را تاریخ سیستان نوشته‌اند، او نیز همین نام را برای آن برگزیده‌است. همچنین او بر اساس کتاب احیاءالملوک و نیز یکدست نبودن نثر کتاب، این فرضیه را مطرح می‌کند که تاریخ سیستان را چند نفر نوشته‌اند و احتمالاً بخش نخست این کتاب، یعنی از آغاز تا وقایع سال ۴۴۸ هـ. ق.، را مولانا شمس‌الدین محمد موالی نوشته باشد و سپس محمود بن یوسف اصفهانی وقایع تاریخیِ بین سال‌های ۴۶۵ ـ ۷۲۵ هـ. ق. را به آن افزوده باشد.
- منبع:
- تاریخ سیستان (١۳١۴). به تصحیح محمدتقی بهار. تهران.
محسن احمدوندی
