جامع التمثیل
جامع‌التمثیل jâmeɁ-o-t-tamsil [اسم خاص] {عربی}
کتابی از محمدعلی حبله‌رودی. حبله‌رودی این کتاب را در ١٠٥٤ هـ.. ق. نگاشت؛ یعنی زمانی که زبان فارسی در هند زبان رسمی و دیوانی بود و این کتاب، از این جهت، به بسیاری از لغت‌نامه‌های فارسی می‌ماند که در آن دوران هندیان، بر حسب نیازشان، به تألیف آن همت می‌گماشتند.
حبله‌رودی، در نیمۀ قرن یازدهم، در دربار قطب‌شاهیان در حیدرآباد سکونت داشته و در مقدمۀ کتابش از عبدالله قطب‌شاه و محمدبن‌خاتون عاملی ـ وزیر دانشمند و دانش‌پرور قطب‌شاه ـ نام برده است. او پیش از جامع‌التمثیل، در سال ۱۰۴۹، کتاب دیگری در موضوع امثال فارسی با عنوان مجمع‌الأمثال نگاشته بود (نک. حبله‌رودی، ١٣٤٤). جامع‌التمثیل را می‌توان صورت کامل‌ترِ مجمع‌الأمثال دانست؛ به این معنا که مجمع‌الأمثال فقط امثال فارسی را دربردارد، اما جامع‌التمثیل شامل حکایات و مواعظ و احادیث و اشعار نیز هست. همچنین، امثال جامع‌التمثیل بیش از مجمع‌الأمثال است. به گفتۀ خود حبله‌رودی، در مقدمه‌های بسیار شبیه به هم در جامع‌التمثیل و مجمع‌الأمثال، او این کتاب‌ها را برای خدمت به زبان فارسی نگاشته است.
در هر فصل از جامع‌التمثیل، امثالی که با یکی از حروف الفبا شروع می‌شود آمده و سپس حکایاتی آکنده از آیات و احادیث و اشعار نقل شده است که با تعدادی از امثالِ هر فصل پیوستگی دارد.
جامع‌التمثیل، در حقیقت، کتابی است که از به‌هم‌پیوستن اجزای کتب دیگر فراهم آمده و مؤلف فقط گزینشگری بوده که حکایاتی را از کتب دیگر برگزیده و گاهی آنها را عیناً نقل کرده و گاه بازنویسی کرده است. همچنین، در ضمنِ حکایات، مواعظی را به قلم خود نگاشته یا آنها را نیز از کتب دیگر نقل کرده است. جوامع‌الحکایات، انوار سهیلی و قرۃالعین از مهم‌ترین منابع حبله‌رودی در نگارش جامع التمثیل بوده است. پاره‌ای از امثال جامع‌التمثیل نیز عیناً برگرفته از بخش کنایاتِ فرهنگ مجمع‌الفرس است. بخش عمده‌ای از امثال نیز برگرفته از کتاب قبلیِ حبله‌رودی؛ یعنی مجمع‌الأمثال است (حبله‌رودی، ١٣٩٩: پنجاه‌وپنج‌ــ هفتاد).
جامع‌التمثیل ـ که از جهتی در حیطۀ ادبیات عامیانه قرار می‌گیرد ـ در دورۀ قاجار کتابی پرخواننده و عامه‌پسند بوده است. به سبب همین اقبال، نسخ خطی و چاپ‌های سنگیِ فراوانی از این کتاب در کتابخانه‌ها موجود است. در میان این نسخه‌ها گروهی از نسخ با بقیه تفاوت دارد؛ اما این نسخه‌ها در اقلیت است، زیرا همۀ نسخه‌های دیگری که در ایران موجود است در گروه دیگر قرار می‌گیرد؛ بنابراین، می‌توان گفت این تحریر از جامع‌التمثیل در ایران رواج نیافته است (نک. آزادیان و اجتهادیان، ١٣٩٤: ٩٧-١١١). شاید به همین سبب بوده است که در چاپ‌هایی که در سال‌های اخیر از این کتاب صورت گرفته، به این تحریر متفاوت توجهی نشده است. البته، علاوه بر این ایراد، خطاهای فراوان و فاحشی که در این چاپ‌ها وجود دارد، آنها را از حیّز انتفاع خارج کرده است (نک. حبله‌رودی، ١٣٩٩: یک‌صدوهشت).
تنها چاپ منقّحی که از جامع‌التمثیل عرضه شده و بر اساس همان تحریر اصیل و متفاوت است، علاوه بر متن پاکیزه، مقدمه‌ای دارد که در آن به نکاتی دربارۀ این کتاب و مؤلف آن اشاره شده است؛ از جمله، بحث دربارۀ زادگاه و مخدومان حبله‌رودی، بررسی نسخه‌های مختلف جامع‌التمثیل و نشان‌دادنِ اختلافات دو تحریر از این کتاب، نشان‌دادن مآخذِ حکایات و امثال و اشعار جامع‌التمثیل، برشمردن خصوصیات سبکی و زبانی و دلایل اهمیت این کتاب. مصحح کوشیده است تا با بررسی دقیق نسخه‌های جامع‌التمثیل ارتباط آنها را با یکدیگر آشکار و تغییراتی را که در نسخه‌ها به وجود آمده است نمایان کند تا مشخص شود کدام‌یک از نسخه‌ها اصالت و صحت بیشتری دارد (نک. حبله‌رودی، ١٣٩٩: بیست‌ونه- یک‌صدونه).
در نهایت، این کتاب امکان دسترسی به یکی از منابع دست‌ِاول امثال و حکم فارسی را برای محققان فراهم آورده است.
- منابع
- آزادیان، شهرام و محمدعلی اجتهادیان (١٣٩٤). «دو تحریر متفاوت از جامع‌التمثیل». ادب فارسی، س٥، ش٢، ص٩٧-١١١.
- حبله‌رودی، محمدعلی (١٣٤٤). مجمع‌الأمثال. به تصحیح صادق کیا. تهران: ادارۀ فرهنگ عامه.
- حبله‌رودی، محمدعلی (١٣٩٩). جامع‌التمثیل. به تصحیح محمدعلی اجتهادیان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
محمدعلی اجتهادیان
