دانشنامه
دانشنامه dân-eš-nâme [اسم خاص] {فارسی}
منظومه‌ای سرودۀ حکیم میسری در قرن چهارم هجری. این کتاب ظاهراً کهن‌ترین منظومهٔ بازمانده در قالب مثنوی به زبان فارسی است (پیش از شاهنامه) که شاعر آن را در ۴۴۸۱ بیت و در بحر هزج سروده است. محتوای کتاب دربارهٔ دانش پزشکی عملی است. برات زنجانی این متن را از روی تک‌نسخه‌ای به تاریخ کتابت ۸۵۲ هجری (کتابخانهٔ ملّی پاریس) تصحیح کرده است. این نسخه را شخصی به نام «محمود تبریزی شاهنامه‌خوان» نوشته است.
از موضوع‌های دانشنامه می‌توان به درمان صُداع، سرسام، سکته، صرع، زکام، رَمَد، ضعف بصر، رُعاف، بَرسام، تنگی نفس، درد قلب، خفقان، یرقان، قولنج، نقرس، وبا، پیسی، مارگزیدگی، تب و لرز اشاره کرد.
به گواه دیباجهٔ کتاب، حکیم سَرایش دانشنامهٔ خویش را در ماه شوّال سال ۳۶۷ هجری آغازیده است:
من این را گفتم اندر ماهِ شوّال
به شصت و سیصد و هفت آمده سال
وی در دیباجه دربارهٔ زبان و ملّیت خویش این گونه آشکارا سخن می‌گوید که از نگاه اندیشهٔ ایرانشهری بسیار حائز اهمّیت است:
وُ پس گفتم زمینِ ماست ایران
که بیش از مردمانش پارسی‌دان
وُگر تازی کُنم نیکو نباشد
که هرکس را از او نیرو نباشد
دَری گویمْش تا هرکس بداند
وُ هرکس بر زبانش بر براند (ص. ۶)
وی نوشتهٔ خویش را به شخصی با برنامِ «ناصرالدّوله سپهسالار ایران» پیشکش می‌کند. (ص. ۷)
حکیم میسری - چنان‌که در پایان کتاب آورده است - دانشنامه را در سال ۳۷۰ هجری به پایان برده و در آنجا به چهل‌وشش[یا -هفت]سالگی خویش اشاره کرده است:
بینجامید دانشنامهٔ من
برآمد زو مراد و کامهٔ من
به سالِ سیصد و هفتاد بودیم
کزین نامه همی پردخته شودیم
خدایِ آسمان را شکر بسیار
که ما را بهره داد از عقل [و] گفتار
درودش صدهزاران بر پیامبر
خداوند لوا و تاج و منبر
ابوبکر و عمرّ [و] نیز عثمان
که کردش او به ما بر جمع قرآن
ابر حیدر که باشد او چهارُم
که هست این دوستیشان یادگارُم
من از دو بیست و دو سه برگذشتم
وُ دیوان جوانی برنَوَشتم (ص. ۲۶۹)
از این رو می‌توان سال زادنِ او را ۳۲۴ [یا ۳۲۳] هجری دانست.
- منبع
- حکیم میسری (۱۳۶۶). دانشنامه در علم پزشکی: کهن‌ترین مجموعۀ طبی به شعر فارسی. به اهتمام برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
محمدرضا مشتاقیان
