زین الاخبار
زین الاخبار zeyn-o-l-Ɂaxbâr [اسم خاص] {عربی: زَینُ الأَخبار}
کتابی نوشتهٔ ابوسعید عبدالحیّ بن الضحّاک بن محمود گردیزی غزنوی. زین الاخبار یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تاریخی به زبان فارسی است که حاوی اطلاعات دقیق و کهنی دربارهٔ تاریخ ایران و جهان است. گردیزی ـ که متأسفانه از زندگی او اطلاعات چندانی نداریم ـ این کتاب را در سال ۴۴۳ هـ ق. نوشته است. کتاب به نثری ساده و روان و متمایل به شیوهٔ نثر فارسیِ عصر سامانی نوشته شده است. گردیزی در نوشتن کتاب خود از آثار مورخان بزرگی نظیر ابن خردادبه، ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی و نوشته‌های کسان دیگری ازجمله عبدالله‌بن مقفع و ابوریحان محمدبن احمد بیرونی ـ که ظاهراً استاد گردیزی بوده ـ استفاده کرده است.
زین الاخبار سی باب دارد. باب اول کتاب دربارهٔ آفرینش جهان است و نویسنده در این باب سه روایت زردشتی، یهودی و اسلام از آفرینش خلقت را بیان می‌کند. باب دوم و سوم کتاب دربارهٔ شجرهٔ انساب و اخبار پیامبران است و گردیزی در این دو باب تاریخ پیامبران از حضرت آدم تا خاتم و وقایع مهم زندگی هر کدام را به صورت مختصر شرح می‌دهد. باب‌های چهارم تا سیزدهم کتاب به‌ترتیب به تاریخ و اخبار ملوک کلدانیان، ملوک عجم، خلفا و ملوک اسلام، امرای خراسان، پادشاهان سامانی و پادشاهان غزنوی ـ به‌ویژه محمود غزنوی و اقدامات و فتوحات او ـ مربوط می‌شود. از میان این ابواب باب هفتم و سیزدهم نسبت به دیگر باب‌ها ارزشی ویژه دارند؛ زیرا باب هفتم که به اخبار ملوک عجم اختصاص دارد، کهن‌ترین تاریخ مستقل فارسی به نثر دربارهٔ شاهان ایران قبل از اسلام است که تا کنون به دست ما رسیده است و اهمیت باب سیزدهم نیز در این است که نویسنده خود معاصرِ محمود غزنوی بوده است و بسیاری از مطالب این باب حاصل دیده‌های خود او یا شنیده‌هایش از افراد معتمد دربارهٔ سلسلهٔ غزنوی است. از این نظر این باب می‌تواند مکمل و متمم بسیار ارزشمندی برای تاریخ بیهقی باشد و جای خالی بخش‌هایی از آن کتاب گرانسنگ را که از دست رفته و به دست ما نرسیده است، تا حدودی پر کند. باب چهاردهم کتاب دربارهٔ چگونگی تطبیق تاریخ‌‌های رومی، عربی، پارسی و هندی با هم است. باب‌های پانزدهم تا بیست‌وچهارم نیز دربارهٔ اعیاد مسلمانان، یهودیان، مسیحیان، زردشتیان و هندوان است و نویسنده کوشیده است اعیاد و روزهای مهم در تقویم این ادیان را به صورت مختصر معرفی و شرح کند. باب‌های بیست‌وپنجم تا بیست‌ونهم کتاب دربارهٔ قبایل و شُعَبِ مهمِ ترکان، رومیان، هندوان و زنگیان است. باب سی‌ام کتاب نیز در اخبار طبیبان است و فهرستی کوتاه از مهم‌ترین طبیبان تاریخ بشری را شامل می‌شود.
از زَین‌الأخبار تنها دو نسخه باقی مانده است که در قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری استنساخ شده‌اند و رضازادهٔ ملک نیز کتاب را از روی همین دو نسخه تصحیح کرده‌است.
- منبع:
- گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (۱۳۸۴). زین الاخبار. تصحیح رحیم رضازادهٔ ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
محسن احمدوندی
