فرهنگ تاریخی زبان فارسی
فرهنگ تاریخی زبان فارسی farhang=e târix-i=y-e zabân=e fârs-i [اسم خاص] {فارسی - عربی (تاریخ)}
فرهنگی تاریخی که در «شعبۀ تألیف فرهنگ‌های فارسی بنیاد فرهنگ ایران» به سرپرستی پرویز ناتل خانلری تألیف می‌شد. از این فرهنگ تا کنون تنها جلد نخست آن (آ-ب) در پاییز سال ١٣٥٧ در ٧٣٥ صفحه منتشر شده است.
در مرحلۀ نخست تألیف این فرهنگ، تنها از آثار قدیم‌ترین دورۀ فارسی استفاده شده است. منابع مورد استفاده در این فرهنگ شامل این کتاب‌هاست: اشعار پراکندۀ قدیم‌ترین شعرای فارسی‌زبان به کوشش ژیلبر لازار، آثار منظوم رودکی تحت نظر ی. براگینسکی، مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری به تصحیح محمد قزوینی، ترجمۀ تاریخ طبری چاپ عکسی بنیاد فرهنگ ایران، تاریخ طبری به تصحیح محمدتقی بهار، تفسیر طبری به تصحیح حبیب یغمائی، ترجمۀ السواد الاعظم حکیم سمرقندی به تصحیح عبدالحی حبیبی، حدود العالم من المشرق الی المغرب به تصحیح منوچهر ستوده، شاهنامه‌ی حکیم ابوالقاسم فردوسی چاپ بروخیم، هدایة المتعلمین فی الطب به تصحیح جلال متینی، تفسیر قرآن پاک چاپ عکسی بنیاد فرهنگ ایران، الابنیة عن حقائق الادویة چاپ عکسی به اهتمام زلیگمان، لغت شاهنامه از عبدالقادر بغدادی به اهتمام ک. زالمان. در این فرهنگ تلفظ لغات برای پرهیز از اشتباه ضبط نشده است (خانلری، ١٣٥٧: پانزده-شانزده).
ساختار مدخل‌های این فرهنگ شامل این موارد است: سرمدخل، نوع دستوری، معانی اصلی و مجازی لغت که با شماره‌های ١، ٢، ٣... از هم تفکیک شده است، ترکیبات اسمی که استعاره یا تمثیلی دارد و به صورت اضافۀ دو کلمه یا اضافۀ مقلوب می‌آید مانندِ «آب اندوه» و «آب توبه»، کنایات اسمی نظیر «آب آسمان= باران»، کنایه‌های فعلی نظیر «آب بر آتش زدن= تسکین خشم»، اضافۀ کلمه‌ای به کلمۀ دیگر یا صورت مقلوب آن که از عقیده‌ای طبی یا مورد استعمالی خاص حکایت می‌کند مانندِ «آبِ باقلی»،استعمالات اسمی و فعلی نظیر «آب رفتن» و «آب و هوا» (همان: بیست‌وسه، بیست‌وچهار). همچنین در این فرهنگ افعال مرکب و جمع‌های مکسر عربی، جداگانه مدخل شده است.
محسن ابوالقاسمی مدتی نظارت بر تألیف این فرهنگ را برعهده داشت. حسین محق، مهدی جویا، محمد روشن، حسین بحرالعلومی، اسماعیل حاکمی، حسن سادات ناصری، محمد خوانساری و محمد پروین گنابادی از دیگر کسانی‌اند که در تألیف و ویرایش این فرهنگ همکاری داشته‌اند. همچنین مجتبی مینوی و احمدعلی رجایی نیز در ویرایش جلد نخست این فرهنگ نقش داشته‌اند.
پس از مدتی وقفه در کار تألیف این فرهنگ، تألیف مجدد آن به سرپرستی تقی پورنامداریان از دهۀ شصت در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با افزودن منابع جدید آغاز شد و تا کنون با همکاری تعدادی از پژوهشگران تمامی حروف این فرهنگ تألیف شده است و کار ویرایش آن ادامه دارد.
- منبع
- خانلری، پرویز (١٣٥٧). فرهنگ تاریخی زبان فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
احمد بهنامی
