مرزبان‌نامه
مرزبان‌نامه marz-bân-nâme [اسم خاص] {فارسی}
از متون نثر فارسی. مرزبان‌نامه در اصل کتابی به زبان طبری بوده‌است که یکی از شاهزادگان طبرستان به نام مرزبان بن شروین در قرن چهارم هجری قمری نوشته‌است. بعدها نسخهٔ اصلی این کتاب که به زبان طبری بوده از بین رفته‌است و ما امروزه تنها دو ترجمهٔ فارسی از آن در دست داریم؛ ترجمه‌هایی که دو نفر بی‌آنکه از هم اطلاع داشته باشند در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم و با رونق گرفتن نثر متکلّف و مصنوع انجام داده‌اند، یکی در روم و دیگری در اصفهان. نخستین ترجمهٔ کتاب را محمد بن غازی مَلَطیَّوی، دبیر دیوان رسایل ابوالفتح رکن‌الدین سلیمان شاه قلج ارسلان، پادشاه سلجوقی روم، با عنوان روضةالعقول در سال‌های آخر قرن ششم (۵۹۸ هـ. ق.) انجام داده‌است و ترجمهٔ دیگر را سعدالدین وراوینی (بین سال‌های ۶۱۷ تا ۶۲۲ هـ. ق.) بدون اطلاع از ترجمهٔ مَلَطیَّوی در اصفهان به سرانجام رسانده‌است و آن را به ابوالقاسم ربیب‌الدین هارون بن علی بن ظفر وندان، وزیرِ اتابک ازبک بن محمد بن ایلدگز از اتابکان آذربایجان، اهدا کرده‌است. این دو ترجمه دو تفاوت عمده با هم دارند: یکی اینکه برخی حکایت‌ها در روضةالعقول هست که در مرزبان‌نامه حذف شده و خود وراوینی هم به این نکته اشاره کرده‌است، دیگر اینکه وراوینی در مرزبان‌نامه جانب ایجاز و اختصار را گرفته‌است، درحالی‌که اطنابِ کلامِ مَلَطیَّوی گاهی بسیار کسالت‌بار و خسته‌کننده است و همین امر حجم روضةالعقول را چندبرابر مرزبان‌نامه کرده‌است.
وراوینی در دیباجهٔ کتاب خود می‌گوید که از ایام جوانی به خواندن و نوشتن نظم و نثر مشغول بوده‌است و اهم کتاب‌ها به نثر متکلّف و مصنوع فارسی را خوانده‌است و حالا که پا به کهن‌سالی گذاشته‌است و شورش فترات عراق (احتمالاً حملهٔ مغول) او را به سپاهان افکنده‌است (سعدالدین وراوینی، ۱۳۸۸: ۲۹ ـ ۳۰) تصمیم گرفته‌است تا حاصل سال‌ها خواندن و نوشتن را به کار گیرد و کتاب مرزبان‌نامهٔ طبری را با نثری متکلف و مصنوع به فارسی ترجمه کند.
مرزبان‌نامه نُه باب، یک مقدمه و یک مؤخّره دارد. این کتاب از زبان حیوانات نوشته شده‌است و نویسنده از این شیوهٔ بیان غیرمستقیم بهره گرفته تا پند و اندرزهایش را با دستگاه سیاسی و حکّام زمانه‌اش در میان بگذارد.
مرزبان‌نامه به تقلید از کلیله و دمنه نوشته شده‌است، با این تفاوت که میزان لغات عربی در کلیله و دمنه کمتر و آرایش کلام به مدد صنایع بلاغی در آن معتدل‌تر است و وراوینی در این هر دو قلمرو جانب افراط را پیش گرفته‌است. البته سعدالدین وراوینی این‌ها را از محاسن کتاب خود برمی‌شمرد و آن را برتر از کلیله و دمنه می‌داند (همان: ۷۳۵ ـ ۷۳۷)، اما حقیقت این است که کلیله و دمنه یک سر و گردن از ترجمهٔ وراوینی بالاتر است و تاریخ نثر فارسی نیز این را اثبات کرده‌است.
مرزبان‌نامهٔ سعدالدین وراوینی را زنده‌یاد خلیل خطیب‌رهبر شرح کرده و در سال ۱۳۶۳ هـ. ش. به چاپ رسانده‌است و در همین سال برگزیدهٔ جایزهٔ کتابِ سال جمهوری اسلامی ایران شده‌است.
- منبع:
- سعدالدین وراوینی (۱۳۸۸). مرزبان‌نامه. تصحیح خلیل خطیب‌رهبر. چاپ چهاردهم. تهران: صفی‌علی‌شاه.
محسن احمدوندی
