مینوی خرد
مینوی خرد minu=y-e xerad [گروه اسمی] {فارسی} (به فارسی میانه: mēnōg ī xrad <دربارۀ خوانش‌ها/گونه‌های دیگر نک. بخش «نام کتاب» در ادامۀ بحث>) (= دادستان مینوی خرد)
یکی از متون مهم فارسی میانه (پهلوی) از نویسنده‌ای ناشناس شامل یک مقدّمه و ۶٢ پرسش که شخصیّتی به نام «دانا» از «مینوی خرد» می‌پرسد. سؤالات دربردارندۀ مفاهیمی مانند چگونگی رسیدن روان به بهشت یا دوزخ، چگونگی خلق آسمان و زمین و آب و دیگر عناصر، ویژگی‌های پارسایان و بدکاران، شرح کارهای کیومرث و هوشنگ و جمشید و دیگر شاهان، وظایف هر یک از طبقات اجتماعی، پند و اندرز و غیره است.
زمان نگارش مینوی خرد مشخّص نیست. بنا به نظر برخی از محقّقان کتاب در دورۀ ساسانیان و شاید در دورۀ سلطنت انوشیروان نوشته شده‌است چراکه در آن کوچک‌ترین اشاره‌ای به عرب یا اسلام نشده‌است ولی مطالبی دربارۀ جنگ و ستیز ترکان و رومیان (انیرانیان) با ایرانیان در آن جلوه یافته‌است (نک. تفضلی، ١۳۸۶: ١٩۸). سبک کتاب نسبت به متونی چون کارنامۀ اردشیر بابکان و اندرزهای آذرباد مارسپندان دشوارتر است.
تفضلی در سال ١۳۴۸ واژه‌نامه‌ای برای مینوی خرد فراهم آورد (نک. تفضلی، ١۳۴۸) و در سال ١۳۵۴ متن کتاب را به فارسی برگرداند (نک. مینوی خرد، ١۳۵۴). دالوند نیز در سال ١۳٩٩ ترجمه‌ای تازه از این متن همراه با آوانویسی و واژه‌نامه عرضه کرد (نک. مینوی خرد، ١۳٩٩).
نام کتاب
شمیسا می‌نویسد: «اگر mēnōg-xrad بخوانیم می‌توانیم آن را خرد آسمانی و الهی بدانیم که اشاره به اهوره‌مزداست. مـ[یـ]نوگ (مینو در فارسی) علاوه‌بر اسم، صفت هم هست: معنوی و آسمانی و الهی. از انواع عقل در پهلوی یکی آسن خرد āsn xrad به معنی خرد مطبوع (طبعی و ذاتی) و دیگر گوش سرود خرد gōša srūd xrad به معنی خرد اکتسابی است (از راه گوش حاصل می‌شود). مینوگ خرد هم نوع دیگری است به معنی خرد محض و پاک که خاص اهوره‌مزداست یا نزدیک به خرد اورمزدی است» (نک. مینوی خرد، ١۳٩٩: ١۳). برخی نیز نام اصلی کتاب را mēnōgīg xrad دانسته‌اند به همان معنای خرد مینوی.
مفهوم «مینو»
«مینو» را تفضلی در ترکیب «مینوی خرد» به معنای «روح» دانسته‌است. برومند سعید این معنا را نپذیرفت و اذعان کرد که ممکن است این لغت در این معنا با «روان» (فارسی میانه: ruwān) خلط شود (نک. برومند سعید، ١۳۵۷). چنان‌که از متن مینوی خرد برمی‌آید مراد از این واژه «گوهر»، «اصل»، «ذات»، «کُنه» و «باطن» هر چیزی است که در متون اسلامی تحت عنوان «علّت‌العلل» مطرح شده‌است. هر پدیده‌ای کنه و ذاتی دارد که در متون زرتشتی از آن به «مینو» تعبیر کرده‌اند. این مفهوم غالباً مفاهیمی چون راستی، رادی، سپاس‌داری و مانند آن را دربرمی‌گیرد. در همین راستا، در متن کتاب (پرسش ۴٢) علاوه‌بر «مینوی خرد»، از «مینوی خرسندی»، «مینوی راستی»، «مینوی سپاس‌داری»، «مینوی بُوَنده‌منشی (= کامل‌اندیشی)»، «مینوی رادی» و «مینوی پیمان» یاد شده‌است که توجّه به مفهوم ترکیبات یادشده می‌تواند در درک معنای درست «مینو» کارآمد باشد.
شخصیت‌های «دانا» و «مینوی خرد»
خطیبی (١۳۹٢) با مقایسۀ مقدمۀ کتاب با کلیله و دمنه و شاهنامه معتقد است که مراد از «دانا» بزرگمهر است. اما اگر بنا را بر شباهت سخنان بزرگمهر و «دانا» بگذاریم، برخی از سخنان «دانا» و «مینوی خرد» یادآور پرسش‌های زرتشت از اهوره‌مزداست و بدین سبب می‌توان «دانا» را زرتشت و «مینوی خرد» را اهوره‌مزدا دانست؛ نمونه را:
«١. زردشت این را نیز از هرمزد پرسید که جم به جهان چه نیکی را بهتر کرد (= چه کار خوبی کرد)؟ ٢. هرمزد گفت که آن‌گاه که دیوان به مردمان گفتند که گوسفند بکشید تا به شما پیل دهیم که سودمند است که آن را نگهدار و نگهبان نباید (= لازم نیست)، ۳. مردمان گفتند که تا به دستوری (= اجازۀ) جم بکنیم و کردند و جم برای اینکه مردم گوسپند را نکشند و پیل را از دیوان نگیرند، چنان با دیوان پیکار کرد که دیوان شکست خوردند و مرگمند و پادافراه کرده شدند» (روایت پهلوی، ١۳۶۷: ۴۳).
این جملات یادآور این بخش از مینوی خرد است:
«پس هر یک از ایشان [= شاهان پیشدادی] برای چه نیکیی آفریده شده‌اند و از ایشان چه بَر و سودی به دست آمد؟ مینوی خرد پاسخ داد که [...] از جمشید این سودها بود [...] که گوسفند را در عوض پیل به دیوان نداد» (مینوی خرد، ١۳٩٩: ۴۴-۴۵).
ظاهر شدن مینوی خرد بر دانا (نک. همان: ٩۶، بند ۵۷) نیز تداعی‌گر عرضۀ خرد از سوی اورمزد به زرتشت است: «آن‌گاه هرمزد خرد همه‌آگاه را به زردشت برد (= عرضه کرد) و ...» (روایت پهلوی، ١۳۶۷: ۴۷). یا: «اورمزد، خرد هرویسپ‌آگاه را به زرتشت نمود» (زند وهومن یسن، ١۳۸۴: ۳۰).
نیز: «پرسید زرتشت اهوره‌مزدا را: ... زمانی که پرهیزگاری درگذرد، آن شب روانش کجا اقامت کند؟» (هادخت نسک، ١۳۸۶: ۶١). پاسخ‌هایی که اهوره‌مزدا به این پرسش می‌دهد عیناً در پرسش ١ مینوی خرد (بند ١١۰ به بعد) نیز آمده‌اند. مثلاً «دین (= وجدان)اش بر او پدیدار می‌شود به شکل کنیز زیبا ... آن‌گاه روان مرد پرهیزکار، پرسان، او را گفت: کدام دوشیزه هستی که تاکنون تو را به پیکر، زیباترین دوشیزه دیده‌ام؟» (هادخت نسک، ١۳۸۶: ۶٢) این مطلب عیناً در پرسش ١ (بند ١٢۵) آمده‌است. یا بحث از وزش باد خوشبوی بهشتی به جانب پارسایان که از قول اهوره‌مزدا خطاب به زرتشت نقل شده‌است (هادخت نسک، ١۳۸۶: ۶٢) در پرسش ١ (بند ١۴۰) آمده‌است. بحث از سه مرحلۀ رسیدن به بهشت (پرسش ١، بند ١۴۵) و روغن بهاری به‌عنوان خوراک بهشتیان (پرسش ١، بند ١۵۶) که در مینوی خرد آمده‌است عیناً در سخنان زرتشت و اهوره‌مزدا نیز دیده می‌شود (هادخت نسک، ١۳۸۶: ۶۴). مطالب مربوط به دوزخ و روان دروندان (= گناهکاران، ناپاکان، پیروان دروغ) که بین اهوره‌مزدا و زرتشت ردّ و بدل می‌شود (همان: ۶۳) نیز در گفتار دانا و مینوی خرد آمده‌اند (پرسش ١).
- منابع
- برومند سعید، جواد (١۳۵۷). «بررسی کتاب "واژه‌نامۀ مینوی خرد"». پژوهشنامۀ بخش زبان‌شناسی مؤسسۀ آسیایی، ش٢-۴، ص١٢۹-١۴۳.
- تفضلی، احمد (١۳۴۸). واژه‌نامۀ مینوی خرد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- تفضلی، احمد (١۳۸۶). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. چ۵. تهران: سخن.
- خطیبی، ابوالفضل (١۳۹٢). «دانای مینوی خرد، شخصیّتی خیالی یا تاریخی؟ پیشنهادی برای نام نویسندۀ اصلی مینوی خرد». نامۀ فرهنگستان، س١۳، ش٢ (پیاپی ۵۰)، ص۷۳-٩۰.
- روایت پهلوی (١۳۶۷). ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- زند وهومن یسن و کارنامۀ اردشیر پاپکان (١۳۸۴). به کوشش صادق هدایت. تهران: گهبد.
- مینوی خرد (١۳۵۴). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- مینوی خرد (١۳٩٩). آوانویسی، ترجمه و واژه‌نامه به کوشش یاسر دالوند. با مقدمۀ سیروس شمیسا. تهران: کتاب سده.
- هادخت نسک (١۳۸۶). گزارنده: مهشید میرفخرایی. چ٢ (با ویراست جدید). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یاسر دالوند
