نوروزنامه
نوروزنامه no:-ruz-nâme [اسم خاص] {فارسی}
کتابی منسوب به خیام. این کتاب کهن‌ترین کتاب فارسی‌ای است که به‌صورت مستقل دربارهٔ جشن نوروز و چگونگی پیدایش آن نوشته شده‌است. نوروزنامه در اصل در پاسخ به پرسش دوستی از نویسنده دربارهٔ سبب نهادن جشن نوروز نوشته شده‌است. کتاب با ستایش خدا و پیغامبر آغاز می‌شود، سپس نویسنده دگرگونی‌های تقویم ایرانی از روزگار کیومرث تا عهد خویش را شرح می‌دهد. نویسنده بر این باور است که نخستین بار جمشید، پادشاه پیشدادی، رسم نوروز را بنیان نهاده‌است. او در ادامه برخی از آداب و رسوم دربار پادشاهان ایرانی در جشن نوروز را برمی‌شمرد و از هدایایی چون زر و سیم، انگشتری، خوید [= غله و بوتۀ سبز و نارس]، شمشیر، تیر و کمان، قلم، اسب، باز و شراب که در این روز به پیشگاه شاه تقدیم می‌شده‌است سخن می‌گوید و فلسفهٔ انتخاب هر یک از این‌ها را برای پیشکش به شاه توضیح می‌دهد.
نثر کتاب نثری ساده و مُرسَل و به شیوهٔ دیگر آثار قرن پنجم هجری است و اگر دشواری‌ای در متن هست به اصطلاحات ویژه‌ای که نویسنده برای اشاره به انواع اسب‌ها، شراب‌ها، فنون جنگاوری و... به کار برده‌است برمی‌گردد. علی حصوری در مقدمه‌ای که بر کتاب نگاشته‌است معتقد است که «با توجه به مبدأ تقویم جلالی و کبیسه‌های پیش از آن و اشاراتی که خیام به آنها می‌کند [...] نگاشتن کتاب ـ یا یادداشت‌های آن ـ در حدود سال ۴۹۵ هجری قمری صورت گرفته‌است.»
دو تصحیح قابل‌تأمل از نوروزنامه در بازار وجود دارد: یکی تصحیح مجتبی مینوی (نک. خیام، ۱۳۱۲) و دیگری تصحیح علی حصوری (نک. همو، ۱۳۴۳). میان این دو تصحیح تفاوت چندانی وجود ندارد، یعنی بسیاری از بخش‌هایی که برای مینوی قابل‌فهم نبوده‌است، برای حصوری هم حل‌نشده باقی مانده‌است.
در آغاز اشاره کردیم که نوروزنامه را منسوب به خیام می‌دانند، زیرا در هیچ یک از تذکره‌های کهن، نام این اثر در ردیف آثار خیام ذکر نشده‌است؛ اما هر دو مصحح این کتاب آن را متعلق به خیام و محتوای آن را سازگار با جهان‌بینی او دانسته‌اند. مینوی معتقد است برخی آشفتگی‌ها و غلط‌های تاریخی و ادبی موجود در متن نشان از آن دارد که خیام این اثر را سردستی و بدون تأمل و تحقیق کافی نوشته و به کسی تقدیم کرده‌است؛ اما حصوری بر این باور است که یادداشت‌های این کتاب بعد از مرگ خیام سروسامان داده شده‌است و شاید دلیل این آشفتگی‌ها و بی‌دقتی‌ها همین باشد.
- منابع:
- خیام، عمر بن ابراهیم (۱۳۱۲). نوروزنامه. تصحیح. مجتبی مینوی. تهران: کاوه.
- خیام، عمر بن ابراهیم (۱۳۴۳). نوروزنامه. تصحیح علی حصوری. تهران: طهوری.
محسن احمدوندی
