کتاب احمد
کتاب احمد ketâb=e Ɂahmad [اسم خاص] {عربی (کتاب، احمد) - فارسی}
(= سفینۀ طالبی) کتابی از عبدالرحیم طالبوف. طالبوف یکی از بزرگ‌ترین متفکران عصر مشروطه است که در سال ۱۲۵۰ هـ. ق. در تبریز زاده شد و در سال ۱۳۲۹ هـ. ق. در داغستان دیده از جهان فروبست. او در طول عمر خود چندین کتاب نوشت و کوشید تا از طریق نوشته‌هایش زمینه‌های بیداری اجتماعی ایرانیان هم‌عصرش را فراهم آورد. امتیاز طالبوف نسبت به دیگر معاصرانش نثر ساده و روان اوست. البته این نثر ساده گاهی به تأثیر از سنت نثر منشیانهٔ فارسی، به‌شدت عربی‌زده می‌شود.
نخستین اثر طالبوف کتاب احمد یا سفینهٔ طالبی نام دارد و بخش اعظمی از شهرت وی نیز به‌خاطر همین کتاب است. او این کتاب را به تقلید از امیلِ ژان ژاک روسو نوشته و در اصل درصدد نوشتن کتابی آموزشی بوده‌است. طالبوف در سرآغاز کتابش به نقد نظام آموزشی کشور می‌پردازد و معتقد است که این نظام آموزشی نمی‌تواند دانش‌آموزانی پرسشگر و منتقد تربیت کند، زیرا اساس آن بر پذیرش و تسلیم بی‌چون‌وچرا نهاده شده‌است. طالبوف می‌کوشد تا از خلال پرسش‌وپاسخ‌هایی که با فرزند خیالی‌اش «احمد» در این کتاب مطرح می‌کند این فقدان نظام تعلیم و تربیت را جبران کند و راه و روش پرسشگری را در جامعه رواج دهد. این جمله که بر پیشانی جلد اول کتاب خودنمایی می‌کند هدف طالبوف از نوشتن این کتاب را به‌روشنی بیان می‌کند: «انسان آن روز انسان شد که لفظ چون‌وچرا گفتن و ماهیت هر چیزی را جستن گرفت.»
کتاب احمد یا سفینهٔ طالبی در اصل دو جلد است، اما طالبوف بعدها جلد سومی هم با نام مسائل الحیات بر آن افزوده‌است. نگارش مجلد اول کتاب در سال ۱۳۰۷ هـ. ق. آغاز شد و این مجلد در سال ۱۳۱۱ هـ. ق. در اسلامبول انتشار یافت. همچنین مجلد دوم در سال ۱۳۱۲ هـ. ق. منتشر شد و مجلد سوم نیز، که با دو مجلد پیشین تفاوت‌هایی دارد، سال‌ها بعد و در سال ۱۳۲۴ هـ. ق. - دقیقاً چند ماه قبل از امضای فرمان مشروطیت - به چاپ رسید.
ساختار کتاب احمد به‌صورت پرسش‌وپاسخ است، بدین‌گونه که نویسندهٔ کتاب فرزندی خیالی به نام «احمد» برای خود در نظر گرفته‌است و این آقا احمد هرروز پرسش‌هایی را با پدر خود مطرح می‌کند و پدر نیز سعی می‌کند متناسب با دانش و معلومات خود به این سؤالات پاسخ دهد. جلد اول کتاب بیشتر حول محور مطالب علمی آن روز می‌چرخد و در لابه‌لای مطالب علمی گاهی رگه‌هایی از انتقادهای اجتماعی را هم می‌توان دید. در جلد دوم از حجم مطالب علمی کاسته می‌شود و بر مسائل اجتماعی ـ سیاسی افزوده می‌شود. جلد سوم کتاب هم اساساً محتوایی اجتماعی ـ سیاسی می‌یابد و به‌ندرت خبری از مطالب علمی در آن هست. بنابراین هرچه از جلد اول به سمت جلد سوم پیش می‌رویم، هم از حجم مطالب علمی کاسته و بر انتقادات اجتماعی ـ سیاسی افزوده می‌شود و هم این انتقادات رنگ تندتری به خود می‌گیرد.
قهرمان هر سه جلد کتاب «احمد» است با این تفاوت که در دو جلد نخست احمد کودکی است که در مقامی پرسشگر ظاهر می‌شود و پدر را مخاطب قرار می‌دهد و هر بار سؤالی می‌کند و بحثی را پیش می‌کشد و پدر به او پاسخ می‌دهد، اما در جلد سوم احمد بزرگ شده، مهندس شده و حالا اوست که به پرسش‌های پدر و مهمانانش پاسخ می‌دهد.
از فحوای کتاب دو ویژگی طالبوف بیش از همه به چشم می‌آید: یکی شیفتگی او به علم و دانش است و اعتقاد او به این‌که به مدد علم و دانش می‌توان گره بسیاری از مشکلات مملکت را گشود. دیگر دغدغهٔ او دربارهٔ سرنوشت مردمان سرزمینش است. او هر جا فرصت می‌یابد به شرح عقب‌ماندگی‌های ایران آن روز می‌پردازد، راه‌حل‌هایی عرضه می‌کند و می‌کوشد تا با ارائهٔ تصویری آرمانی و البته خیالی از آیندهٔ ایران مردم را برای رسیدن به چنین آینده‌ای تشویق و ترغیب کند.
شایان ذکر است که هر سه جلد کتاب احمد را باقر مؤمنی خلاصه کرده و بدون آن‌که به ساختار کتاب آسیبی برسد یا مطالب اصلی آن حذف شود، در یک مجلد به چاپ رسانده‌است. آنچه در مدخل حاضر آمده نیز گزارشی از این کتاب یک‌جلدی است.
- منبع:
- طالبوف، عبدالرحیم بن ابوطالب (۱۳۵۶). کتاب احمد. با مقدمه و حواشیِ باقر مؤمنی. چاپ دوم. تهران: شبگیر.
محسن احمدوندی
