یادداشت: از رباعی تا شعر یک‌مصراعی
۱۴ فروردین ۱۴۰۰
از رباعی تا شعر یک‌مصراعی
سید علی میرافضلی
محوی همدانی (د. ۱۰۱۶ ق)، از رباعی‌سرایان نامدار دورۀ صفوی است که مدتی در هند می‌زیست و با عبدالرحیم خانان خانان، یکی از حامیان بزرگ شاعران پارسی‌زبان در هند، در ارتباط بود و در آنجا او را حرمت می‌داشتند. از او حدود ۵۵۰ رباعی به جای مانده‌است. وی طبع‌آزمایی در قالب‌هایی چون قصیده و قطعه و مثنوی را «نفس‌درازی» و زیاده‌گویی دانسته و بیانیۀ شاعری او این رباعی است (جُنگ رباعی، ۶۸۷):
حرفم بشنو، ز شاعری یک‌سو باش
با قطعه و مدح و مثنوی بدخو باش
بسیار مگو، نفس‌درازی غلط است
خاقانی اگر شوی، رباعی‌گو باش!
امروز در جُنگ نظم و نثر شمارۀ ۸۵۸۹ کتابخانۀ مجلس که در ۱۰۵۴ ق گرد آمده، رباعیی از او یافتم که در آن گفته که مجال برای رباعی‌گویی هم اندک است و پیشنهاد «یک‌مصرعه شدن» را داده‌است؛ یعنی شعر یک‌سطری. البته خودش این پیشنهاد را عملی نکرده‌است. ولی بسیاری از رباعیات تاریخ شعر فارسی،در واقع «یک‌مصرعه» هستند و فقط مصراع چهارمشان است که چنگی به دل می‌زند و بقیۀ مصراع‌ها «نفس‌درازی» است و برای پُرکردن شعر آمده‌اند، نه ایجاد یک ساختار کامل و بدون نقص. این رباعی نویافتۀ او را بخوانیم که دعوتی است به کوته‌سرایی (برگ ۱۰۸ پ):
این میکده را بانی و راعی بنماند
هنگام قیاسی و سماعی بنماند
هان محوی هان! اگر ز من می‌شنوی
یک‌مصرعه شو، وقت رباعی بنماند!
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
