یادداشت: بحثی راجع به تاریخ جعل خسرونامه به نام عطار
۱۰ دی ۱۴۰۰
بحثی راجع به تاریخ جعل خسرونامه به نام عطّار
علی کاملی
دکتر شفیعی کدکنی در مقدمۀ تصحیح خویش از کتاب مختارنامۀ عطّار، به تفصیل بحث کرده‌اند که خسرونامۀ موجود که نام دیگرش گل و هرمز است، سرودۀ عطّار نیست، بلکه به نام او جعل شده‌است. ایشان معتقدند که الهینامۀ موجود عطّار همان خسرونامۀ اصلی اوست که بعدها تغییر نام پیدا کرده است (برای اطلاع بیشتر، نک. مختارنامه، مقدمه، ص۳۴ـ۵۹).
در چاپ عکسی اخیراًانتشاریافته از کتاب ارزشمند رسائل العشاق و وسائل المشتاق که تاریخ کتابت نسخه‌اش سال ۶۸۵ است، در برگ ۵۹ پشت، ابیاتی از خسرونامه‌‌ای که دکتر شفیعی کدکنی آن را جعلی خوانده آمده‌است. آن بخش و ابیات را در ادامه نقل می‌کنم:
«دیگر ملک‌الحکما و الشعرا فریدالدین عطّار در کتاب خسرونامه بیتی چند در صفت نومیدی آورده است، اینجا یاد کرده شد، غم:
دلا گر ذرّه‌ای اومید داری
کجا تو طاقت خُرشید داری
به نومیدی فرو شو، چند گویی
چو گم گشتی تو، آخر چند جویی
تو هستی همچون موری لنگ در چاه
کجا یابی به طاوس فلک راه؟
ز یارت می‌نبینم هیچ یاری
چو نیکو بنگرم بر هیچ کاری
نه‌بینی گَرد او گر باد گردی
بسایی گر همه پولاد گردی
تو را با او نمی‌بینم روایی
روان کن اشک خونین در جدایی
چو تو محرم نه‌ای با خویشتن ساز
چو تو مفلس شدی با خویشتن باز*
دلم جانا ز نومیدی فرو مُرد
جهانی غصّه هر روزی فرو بُرد
چو وصلت نیست ممکن هیچ کس را
به وصلت چون دهم دل یک نفس را
مرا شربت غم هجران تو بس
مفرّح درد بی درمان تو بس»
(رسائل العشاق، ۱۳۹۹: ۱۱۸؛ نیز خسرونامه، ۱۳۳۹: ۱۵۹ و ۱۶۰)
با توجه به سال کتابت رسائل العشاق و تاریخ وفات عطّار نیشابوری (احتمالاً ۶۱۸) به قرینه می‌توان حدس زد که یکی از این دو اتفاق رخ داده باشد:
۱. اگر سخنان شفیعی کدکنی دربارۀ جعل خسرونامه را بپذیریم، می‌شود گفت این جعل بین سال‌های ۶۱۸ تا ۶۸۵ اتفاق افتاده‌است؛ یعنی سال مرگ عطّار و سال کتابت نسخۀ رسائل العشاق. آنچه واضح است این است که خسرونامه‌‌ای که امروز به نام عطار رایج است (همان گل و هرمز)، پنجاه سال پس از مرگ عطّار شناخته شده بوده که جامع رسائل العشاق، ابیاتی را از آن در کتاب خود آورده است.
۲. در صورتی که نظر بالا را نپذیریم، هرچند دشوار است، می‌توان این را هم گفت که این ابیات که در رسائل العشاق آمده، بخشی از الهی‌نامه [خسرونامۀ اصیل] بوده و بعدها به خسرونامۀ جعلی پیوسته است. این نکته را هم باید گفت که چون وزن هر دو کتاب یکسان است، از راه مقایسۀ وزن سروده به نتیجه‌ای نمی‌رسیم.
به نظر بنده، اولویت با همان نظر نخستین است؛ زیرا اوّلاً بسیار بعید به نظر می‌رسد که آن بخش از گل و هرمز جدا شده و به الهی‌نامه پیوسته باشد. ثانیاً آنکه محتوای این بخش با موضوع سرودۀ گل و هرمز همخوانی بیشتری دارد تا الهینامۀ عطّار.
- دو قافیۀ این بیت به اشتباه در نسخۀ رسائل العشاق، «ساخت» و «باخت» نوشته شده‌است.
- منابع:
۱. ؟، خسرونامه [منسوب به عطّار]. (تاریخ مقدمه: ۱۳۳۹). به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: زوّار.
۲. نیشابوری، سیفی. (۱۳۹۹). دست‌نویس رسائل العشاق و وسائل المشتاق شمارۀ ۳۰۰۵ کتابخانۀ آلمالی ترکیه (نسخه برگردان، کتابت سال ۶۸۵ ق). به کوشش جواد بشری. چاپ اول. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار (برگ ۷۷ پ).
۳. عطّار نیشابوری، فریدالدین. (۱۳۷۵). الاهی‌نامه. به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ دوم. تهران: سخن.
