یادداشت: بعد اللتیا و التی (دربارۀ یک عبارت عربی)

۲۱ خرداد ۱۴۰۰

بعد اللتیا و التی (دربارۀ یک عبارت عربی)

بنان حسن موسی الفریجی

برکسی پوشیده نیست که زبان فارسی تا چه حد با زبان عربی عجین گشته و حاصل قرن‌ها همراهی وهمسایگی به لحاظ لغوی و فرهنگی چه ثروت هنگفتی برای هر دو زبان به ارمغان آورده‌است. صدها سال است که امثال و حکم و اصطلاحات عربی متون ما را آراسته‌اند. مثل «بعد اللتیا والتی» شاهد خوبی است که شاید در ده‌ها متن آمده‌باشد. برای نمونه به ذکر چند مورد بسنده می‌کنیم:

در دفتر سوم مثنوی آمده‌است:

روستایی بین که از بدنیّتی
می‌کند بَعدَ اللَّتَیّا وَ الَّتی (نک. مولوی، ۱۳۹۶: ۵۲۳)

یا در کتاب اخلاق ناصری (قسم دوم، فصل نهم) آمده‌است:

و کدام غبن و خسران بود بیشتر ازانکه اضاعت جواهرِ نفیسِ باقیِ ذاتیِ حاضر کنند و در طلب اغراضِ خسیسِ فانیِ عرضیِ غایب ایستند تا اگر بعد اللّتیّا و الّتی چیزی ازان بدست آرند با طالب آن بنماند، و هراینه آن را از پیش او یا او را از پیش آن برگیرند؟ (نصیرالدین طوسی، ۱۳۵۶: ۱۶۱)

در خطبۀ پنجم نهج البلاغۀ امیر مؤمنان علی (ع) نیز به این مثال اشاره شده‌است:

فَإِنْ أَقُلْ يَقُولُوا حَرَصَ عَلَى الْمُلْكِ وَ إِنْ أَسْكُتْ يَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ هَيْهَاتَ بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ.
اگر بگويم، گويند خلافت را آزمندانه خواهان است، و اگر خاموش باشم، گويند از مرگ هراسان است، هرگز، من و از مرگ ترسيدن پس از آن‌همه ستيزه و جنگيدن؟ به خدا سوگند، پسر ابوطالب از مرگ بى‌پژمان است. بيش از آنچه كودک پستان مادر را خواهان است (ترجمۀ شهیدی).

در لغت‌نامۀ دهخدا «اللتیا و التی» را به نقل از مجمع الامثال به معنی «بلای بزرگ و کوچک» دانسته‌اند (نک. دهخدا، ذیل «اللتیا»). سپس از اقرب الموارد چنین نقل کرده‌اند:

گویند: وقع فلان فی اللتیا و التی؛ یعنی فلانی گرفتار بلای بزرگ و کوچک شد. دو کلمۀ اللتیا و التی دو اسمند از اسماء داهیه و بلا، و به گفتۀ برخی، اللتیا بلای بزرگ و التی بلای کوچک است و تصغیر در این مورد برای تعظیم می‌باشد.

این اصطلاح در معجم اللغة العربية المعاصرة به معنی «دشمنی و جدال» آمده‌است (نک. عمر، ۲۰۰۸).

اما داستان از این قرار است که شخصی زنی کوتاه‌قد ولاغراندام را به همسری گرفت اما این زن تندخو با او سر ناسازگاری داشت. او را طلاق داد و این بار با زنی بلندقد وصلت کرد. ازقضا این زن از زن سابق بدخلق‌تر بود. مرد روزهای بسیار بدی با او گذراند تا اینکه او را نیز طلاق داد. بعد ازمدتی دوستانش به او پیشنهاد ازدواج دادند، اما او در جواب گفت: «بعد اللتیا و اللتی لن اتزوج ابدا» یعنی «بعد از این دو مصیبت بزرگ و کوچک دیگر هیچ‌گاه ازدواج نخواهم کرد» و بعدها جملۀ وی به مثلی برای تعبیر از انجام ندادن کاری که قبلاً باعث دردسر و مصیبت برای شخص بوده‌است رواج یافت (سنج. دهخدا، ذیل «اللتیا»؛ نیز نک. زمانی، ۱۳۹۸: ۱۵۷).