یادداشت: دربارۀ واژۀ «دال» و «دال‌عدس»
۶ بهمن ۱۴۰۰
دربارۀ واژۀ «دال» و «دال‌عدس»
فرهاد قربان‌زاده
در فرهنگ فارسی (محمد معین) و فرهنگ بزرگ سخن (حسن انوری ۱۳۸۱) و فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی (محمد حسن‌دوست ۱۳۹۳) واژه‌های دال و دال‌عدس مدخل نشده‌است. محمد دبیرسیاقی، مؤلف حرف «د» در لغت‌نامه (دهخدا و همکاران)، به نقل از دست‌نوشتِ لغت محلی شوشتر یکی از معنی‌های دال را چنین آورده‌است: «به زبان هندی، مُقَشَّرِ [= پوست‌کندۀ] هر چیز را گویند». در فرهنگ موضوعی فارسی (بهروز صفرزاده ۱۳۹۶) دال مدخل شده و مؤلف معنی آن را «عدس نارنجی» ذکر کرده‌است. در فرهنگ فارسی (غلامحسین صدری‌افشار و نسرین و نسترن حَکَمی ۱۳۹۶) نیز دال‌عدس به عدسِ دال ارجاع شده و ذیل عدس دال چنین آمده‌است: «جنسی از عدس، دارای دانه‌های تخت نارنجی». دو فرهنگ اخیر از بخش ریشه‌شناسی بی‌بهره‌اند و ازاین‌رو، ریشۀ واژه در آن‌ها نیامده‌است.
در برخی جاهای ایران به این دانه عدس هندی نیز می‌گویند. از اینجا و از آنچه در لغت محلی شوشتر آمده مشخص می‌شود که خاستگاه این دانه هندوستان است. پلاتس (Platts 1911) ذیل مدخل دال چند معنی ذکر کرده؛ ازجمله، «لپه (ی ماش هندی، نخود، و دیگر انواع حبوبات که بیشتر در غذا به‌کار می‌رود)»، «حبوبات دونیم‌شده»، «حبوبات، بنشن»، «عدس»، و «ماش». نیز، واژۀ هندیِ دال را برگرفته از واژۀ سنسکریتِ दाल «شکافتن، دو نیم کردن» دانسته‌است.
این واژۀ هندی وارد زبان انگلیسی نیز شده و با سه املای گوناگون در انگلیسی به‌کار می‌رود. در فرهنگ امریکن هریتیج ذیل dahl معنی آن چنین آمده: «نوعی خورش آبدار و غلیظ در شرق هند که از عدس، پیاز، و ادویه‌های گوناگون تهیه می‌شود.» در همین فرهنگ برای ریشۀ واژه آورده‌اند: هندی: dāl «دانۀ دال»، از سنسکریت: dalah و dalam «جدا شدن / کردنِ دانه»، از dalati «جدا می‌کند». در فرهنگ دانشگاهی مریام وبستر آمده که این واژه در سال ۱۶۷۳ از هندی و اردو وارد انگلیسی شده‌است. در این فرهنگ واژه با دو املای dal و dahl مدخل شده‌است. در فرهنگ انگلیسی آکسفورد نیز این واژه با دو املای dhal و dal ضبط شده و معنی آن را «حبوبات یا بنشن دونیم‌شده» آورده‌اند و ریشۀ آن‌ها را واژۀ هندیِ dāl دانسته‌اند.
- منابع
.Merriam-Webster Collegiate Dictionary (2009), Eleventh Edition, USA, Merriam-Webster -
.Oxford Dictionary of English (2005), Second Edition, Revised, UK, Oxford University Press -
.Platts, John T. (1911), A Dictionary of Urdū, Classical Hindī, and English, London, Crosby Lockwood and Son -
.The American Heritage Dictionary of the English Language, Third Edition, Houghton Mifflin Company, 1992 -
