یادداشت: دو غزل بازیافته از روح‌الدین عطار شیرازی در جنگ نظم و نثر چلبی عبداللـه ترکیه
۲۶ دی ۱۴۰۲
دو غزل بازیافته از روح‌الدّین عطّار شیرازی در جُنگِ نظم و نثر چلبی عبداللـه ترکیه
علی کاملی
روح‌الدّین عطّار شیرازی، مشهور به روحِ عطّار، از شاعران قرن هشتم هجری و معاصر حافظ است. عجبا که از این شاعر صاحب دیوان، در هیچ تذکره‌ای سخنی به میان نیامده‌است. بااین‌همه دیوانی از او باقی‌مانده که یگانه نسخهٔ آن به شمارهٔ ۱۱۸۲ در کتابخانهٔ مجلس نگه‌داری می‌شود و در ۸۵۵ ق. کتابت شده‌است. این دیوان به سعی علی رحیمی واریانی و با استفاده از چند نسخهٔ دیگر که شامل رونوشت سعید نفیسی از این نسخه و چند جُنگ و سفینه است، تصحیح و در کتاب به یاد ایرج افشار (دفتر اول، ص ۲۸۹ـ۳۸۰) چاپ شده‌است. رحیمی واریانی جز نسخهٔ دیوان و رونوشت آن (نسخهٔ شمارهٔ ۶۱۱۰ دانشگاه تهران) از چهار جُنگ و سفینه هم بهره برده که در ادامه مشخصات این منابع را می‌آوریم:
۱. سفینهٔ اسعد افندی (نسخهٔ شمارهٔ ۳۴۳۲ کتابخانهٔ سلیمانیهٔ ترکیه)؛ کتابت سال ۸۲۷ ق.
۲. مونس العشّاق و تحفة الآفاق (نسخهٔ شمارهٔ ۵۷۱۲ کتابخانهٔ مرعشی قم)؛ کتابت ۸۶۰ ق.
۳. جُنگ اسکندر میرزا (نسخهٔ شمارهٔ Add.27261 کتابخانهٔ موزهٔ بریتانیا؛ میکروفیلم شمارهٔ ۲۴ کتابخانهٔ دانشگاه تهران)؛ کتابت ۸۱۳ و ۸۱۴ ق.
۴. تحفة الحبیب (عکس نسخهٔ بدون شمارهٔ مرکز مطالعات شرق روسیه)؛ کتابت ۱۸۸۹ م (۱۳۰۴ ق).
(نک. روح عطار، ۱۴۰۰: ۲۹۵ و ۲۹۶)
چنان‌که ملاحظه شد هیچ‌یک از منابعی که در تصحیح دیوان روحِ عطّار مورد استفاده بوده، پیش از قرن نهم نیست. راقم این سطور چندی پیش در بررسی جُنگِ نظم و نثر کتابخانهٔ چلبی عبداللّه ترکیه به دو غزل از روحِ عطّار دست پیدا کرد که از دو نظر حائز اهمیّت هستند:
۱. هر دو غزل تازه‌یابند و در دیوان روح عطّار موجود نیستند.
۲. با توجه به تاریخ کتابت جُنگ (۷۶۳ ق.) اطلاعات جدید و مهمّی راجع به شاعر به دست می‌دهند که در بخش بعدی این جُستار به آن می‌پردازیم.
اشعار روحِ عطّار در جُنگ چلبی عبداللـه و فایدهٔ آن
دستنویس شمارهٔ ۲۸۰ کتابخانهٔ چلبی عبداللـه که در سلیمانیهٔ ترکیه نگه‌داری می‌شود، توسّط کاتبی به نام «مسعود بن منصور بن احمد متطبّب» در شعبان و رمضان سنهٔ ۷۶۳ قمری کتابت شده‌است. این دستنویس شامل اشعار برخی شاعران صاحب‌نام فارسی و عربی است و در حاشیهٔ اکثر اوراق آن برخی متون نثر نیز کتابت شده‌است. در میان اشعار شاعران قرن هشتمِ این جُنگ (مانند سلمان ساوجی و حافظ شیرازی) دو غزل از روحِ عطّار شیرازی نیز مشاهده می‌شود که در دیوان مصحّح وی نیامده‌است. این دو غزل در برگ ۳۹ پشت این جُنگ کتابت شده‌اند. با توجه به تاریخ کتابت و عنوانی که برای این شاعر در جُنگ ذکر شده نکات تازه‌ای دربارهٔ روح عطار به دست می‌آید که مُغتنم هستند.
گفتیم که تا پیش از این، کهن‌ترین دست‌نویسی که شعری از روح عطّار در آن آمده، جُنگ اسکندرمیرزا با تاریخ کتابت ۸۱۳ و ۸۱۴ ق یعنی اوایل قرن نهم بود و هیچ شعری از شاعر در دست‌نویسی از قرن هشتم یعنی زمان زندگی خود او دیده نشده بود. البتّه باید گفت مصحّح دیوان در مقدمهٔ خود به مقاله‌ای از محیط طباطبایی اشاره می‌کند که در آن مجموعه‌ای کهن مربوط به سال ۷۶۰ ق معرفی شده که حاوی ۱۶ غزل روح عطّار بوده‌است و اکنون اثری از آن در دست نیست. امّا با توجه به تاریخ کتابت جُنگ چلبی عبداللـه، یعنی ۷۶۳ ق - که اواسط قرن هشتم و دقیقاً در زمان حیات شاعر است - جز آن‌که قدیم‌ترین نسخهٔ حاوی شعر شاعر این دستنویس است، می‌توان گفت روح عطّار در زمان حیات خود، شاعری شناخته‌شده بوده که اشعارش در سفینه‌ها و جُنگ‌های آن زمان کتابت می‌شده‌است. عنوان غزل دوم روح عطّار در جُنگ، «ایضاً خواجه روح‌الدّین عطّار» می‌رساند که شاعر در دوران حیات خود از پایگاه اجتماعی و اعتباری نیز برخوردار بوده‌است. از سویی نیز بر سخن مصحّح دیوان مبنی بر این‌که «تخلّص روح در اشعار روح عطّار برگرفته از لقب روح‌الدّین است و ربطی به نام روح‌اللـه آن‌چنان که برخی احتمال داده‌اند، ندارد» (روح عطار، ۱۴۰۰: ۲۹۷) صحّه می‌گذارد.
پس در یک جمع‌بندی می‌توان گفت از این پس جُنگ چلبی عبداللـه، قدیم‌ترین منبع موجود برای شعر روح عطّار شیرازی محسوب می‌شود؛ و با توجه به سال کتابت و عنوان غزل روح عطّار در دستنویس، شاعر در زمان حیات از شهرت و اعتباری نیز برخوردار بوده‌است. با وجود این آنچه عجیب می‌نماید سکوت تذکره‌ها دربارهٔ روح عطّار شیرازی است.
دو غزل روحِ عطّار
دو غزل روح عطّار که در ادامه می‌آوریم، در دیوان این شاعر موجود نیست و تازه‌یاب است. عجیب آن است که کاتب عنوان غزل نخست را «ایضاً» نوشته و نام شاعر را در عنوان غزل دوم آورده‌است! با وجود این با توجّه به وجود تخلّص در بیت پایانی غزل اول، می‌شود به شاعر آن پی بُرد:
«ایضاً»
التفاتی کن و احوال دل افگاران بین
قدمی رنجه کن و بی‌کسی یاران بین
صبحدم بهر خدا ای گل خندان بگشای
نرگس از خواب خوش و گریهٔ بیذاران بین
یک زمان ای مه بی مهر برانداز نقاب
زآفتاب رخ و چون ذرّه هواداران بین
یک نظر دیذن رویت به دو عالم مفروش
روز و شب بر درت آشوب خریذاران بین
ای طبیب دل محنت زدگان رحمی کن
حال زار دل سوذایی بیماران بین
بر سر تربت عشّاق گذر کن روزی
اثر مهر خود از خاک وفاداران بین
روح عطار نه تنهاست گرفتارت بس
برفشان طرّه و دلهای گرفتاران بین
«ایضاً خواجه روح‌الدین عطار»
بر خاک آستانش ماییم و آب دیذه
شاذی وداع کرده با غم بیارمیذه
صد گونه خار هجران در پای دل شکسته
وز گلبن وصالش هرگز گلی نچیذه
ای کاج بازگشتی یار بخشم رفته
بوذی که بازگشتی جان بلب رسیده
ای دوستان خدا را یاری بود، که یاری
بر جای من گزیدست آن یار برگزیذه؟
تا کی بوذ در آتش جانم ز گرمی دل؟
تا چند غرقه باشذ چشمم از آب دیذه؟
بیچاره روح عطار از عشق یار مرذه
راه حیا سپرده روی وفا ندیذه
منابع:
۱. عطّار شیرازی، روح‌الدّین، ۱۴۰۰، «دیوان اشعار روح‌الدین عطار شیرازی»، تصحیح علی رحیمی واریانی، به یاد ایرج افشار، به کوشش جواد بشری، دفتر اول، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.
۲. متطبّب، مسعود بن منصور بن احمد [کاتب]، ۷۶۳ ق، جُنگ نظم و نثر، دستنویس شمارهٔ ۲۸۰ کتابخانهٔ چلبی عبداللـه] (سلیمانیه) ترکیه.
