یادداشت: سماور
۱۸ دی ۱۳۹۹
«سماور»: واژه‌ای روسی، ترکی یا فارسی؟
محمدمهدی یزدانی
واژۀ «سماور» از مشهورترین نمونه‌های وام‌گیری واژگانی از زبان روسی به‌حساب می‌آید که البته در میان مردم عادی احتمالاً واژه‌ای فارسی شناخته می‌شود و گاه برای آن ریشه‌شناسی‌های عامیانه نیز تراشیده‌اند. مثلاً «سماور» را عده‌ای از مردم (شاید به‌طنز) مرکب از اسمِ «سم» و «آور»، بن مضارع فعل «آوردن»، می‌دانستند که در مجموع وسیله‌ای است که «سم می‌آورد» و «مسموم‌کننده» است (احتمالاً چون کالایی فرنگی بوده و از روس به ایران می‌آوردندَش). گاهی هم نویسندگان محض طنز و تفنن واژه‌ای را با توجه‌به صورت آن به‌رأی خود تفسیر می‌کنند؛ مثلاً صادق هدایت در داستانی «سماور» را مرکب از سه بخش می‌داند: سه (عدد فارسی) + ماء (آب در زبان عربی) + ور (بده در ترکی) یعنی «سه تا آب بیاور».
امیری (١۳۹٢) واژۀ «سماور» را با اشتقاقی که در فرهنگ‌های روسی و فارسی آمده، از مقولۀ ریشه‌شناسی عامیانه می‌داند:
سماور: این واژه را در زبان روسی از دو بخش «سَم» به معنای «خود» و «وار» به معنای «جوش‌آورنده» دانسته‌اند یعنی «خودجوش‌آور» اما این نیز ریشه‌شناسی عامیانه است و اصل واژه به احتمال زیاد از «سنابر» در زبان تاتارها (ترکی) گرفته شده است به معنای ظرف چای.
در رد این نظر باید گفت که خودِ واژۀ «سنابر» در زبان تاتارها، صورتی از وام‌واژۀ روسی «سماور» است که از آن صورت‌های دیگر «samaur» و «samovar» نیز وجود دارد که همگی وام‌واژه‌هایی روسی هستند. (و.و. رادلوف، فرهنگ گویش‌های ترکی، ١۸۹۳). همچنین در زبان مردم ایالت قالمیقستان روسیه، صورت «samāwr̥» وام‌واژه‌ای روسی است و در خود تاتاری «سماور»، به‌صورت «samāwyr̥» به‌کار رفته و می‌رود. واژۀ «sanabar» در زبان ترکیِ تاتاری، به‌عقیدهٔ برخی، وام‌واژه‌ای فارسی است؛ درواقع، صورت ترکی «صنوبر» است. «صنوبر» نیز گویا معرب واژه‌ای یونانی (juniper?) است. «sanabar» در تاتاری امروز اسم خاص زنانه است و اشتقاق «sanabar» بامعنای «ظرف چای»، چنان‌که برخی اشاره کرده‌اند، نامعلوم است و در منابع تاتاری حرفی از آن به میان نیامده‌است. ن.آ. باسکاکوف در فرهنگ تشریحی وام‌واژه‌های روسی در زبان خاکاسی بر این باور است که «سنابر» صورت ترکیِ «سماور» روسی است که با زبان خاکاسی سازگاری آوایی پیدا کرده. او همچنین به دیگر واژه‌های مرتبط با لوازم و وسایل خانگی که طی قرن ١۸ م. وارد این زبان شده‌اند اشاره می‌کند. (فرهنگ روسی-خاکاسی، صفحۀ ۳۹٢)
جالب است در این دوره واژۀ روسیِ «чайник» نیز (تلفظ: čāynik) به‌معنای «ظرف چای» (قوری) وارد برخی از زبان‌ها، من‌جمله زبان تاتاری و فارسی شده‌است. «چایْنیک» در گیلکی و مازنی و آذری به‌معنی «قوری» است.
در فرهنگ‌های ریشه‌شناسی روسی، از فرهنگ کریلوف و شانسکی تا فاسمر، «سماور» از واژه‌های اصیل روسی شمرده می‌شود و اشتقاق آن به صورت زیر است:
Самова́р. Название этого прибора для кипячения воды образовано сложением основ сам и вар(ить). (этимологический словарь Крылово Г. А.)
Самова́р род. п. -а, укр. самова́р, самова́рь. От сам и вари́ть; см. Брюкнер 480 и сл.; Преобр. II, 248 и сл.; Шифнер, AfslPh 3, 212. (этимологический словарь Фасмера М.)
Самова́р. Искон. Сложение основ сам- и вар- (от варить в значении «кипятить»). Ср. диал. самогар, самокипец, самогрей той же 0семантики. См. сам, варить. (этимологический словарь Шанского Н. М.)
در گویش‌های مختلف روسیه، من‌جمله در کورسک و ویاتسک، این وسیله نام‌های دیگری، با همان ساخت واژۀ «سماور» دارد که همگی معنای «خودجوش» دارند: самогар, самокипец, самогрей. این خود بیانگر آن است که چنین ساختی برای گویشوران از ساخت‌های پرکاربرد برای نامیدن اشیاء بوده‌است. واژه‌های بسیاری برای نامیدن وسایل مختلف دقیقاً با همین ساخت در روسی وجود دارد و شکی نیست که «самовар» نیز در ردیف همان واژه‌ها است؛ مثلاً «самолет» «هواپیما» (لفظاً «خودپرواز»)، «самосвал» «کامیون کمپرسی» (لفظاً «خودریز»)، «самокат» «روروک، اسکوتر» (لفظاً «خودسواری‌دهنده») و ده‌ها واژۀ دیگر. این ساخت در زبان گفتار روسی مخصوصاً کاربرد زیادی دارد. در زبان فارسی، واژهٔ روسی دیگری با همین ساخت وجود دارد: «سامبو» (самбо). این واژه نیز مخفف «самооборона/самозащита без оружия» است لفظاً به‌معنی «دفاع از خود بدون سلاح».
علاوه بر این نکات زبانی، باید به زمان تولید و ساخت این وسیله در روسی و گسترش آن در دیگر کشورها نیز توجه داشت. اولین سماورها در روسیه در میانۀ قرن ١٧ م. تولید شده‌اند و در ابتدای قرن ١۸ م. با گسترش فرهنگ چای‌نوشی در روسیه، که ابتدا نوشیدنی‌ای اشرافی بوده و کارکرد دارویی داشته و بعدها در میان مردم عادی رایج شده، به دیگر کشورها از جمله ایران نیز وارد شد. این وسیله در اکثر زبان‌های دنیا با همین نام روسی شناخته می‌شود.
با این تفصیل‌ها و توضیح‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که واژۀ «سماور» واژه‌ای اصالتاً روسی است و به «سنابر» تاتاری، که اشتقاق آن نیز نامعلوم است، ارتباطی ندارد.
- کتاب‌نامه:
- امیری، یوسف (١۳۹٢). «ریشه‌شناسی عامیانه». انسان و فرهنگ، ویژه‌نامۀ «زبان و متن»، س ٢، ش ۳.
Баскаков Н. А., Инкижекова-Грекул А. И. Хакасско-русский словарь. - Издательство: М.: ГИИНС, 1953. - 487 с
Фасмер М. Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch / пер. с нем. и доп. О. Н. Трубачёва. — 2-е изд., стер. — М. : Прогресс, 1986–1987. — Т. 1—4
А. В. Семёнов. Этимологический словарь русского языка. — М. : Русский язык от А до Я. Издательство «ЮНВЕС», 2003
Крылов Г. А. Этимологический словарь русского языка. — СПб: ООО «Полиграфуслуги», 2005
