یادداشت: صراحی می صاف و سفینۀ غزل
۲۰ مهر ۱۴۰۰
صراحی می صاف و سفینهٔ غزل
محسن احمدوندی
در باب چهارم مرزبان‌نامه آمده است که روزی دوستی مهمانِ خانهٔ مردی مهمان‌نواز و جوانمردپیشه می‌شود. میزبان بعد از خوردن غذا، مهمان را به نوشیدن شراب دعوت کرد و در ضمن برشمردن مزایای شراب، این‌گونه از بی‌وفایی و بی‌بقایی حریفان و هم‌پیالگان خود شکایت می‌کند:
شک نیست که آیینهٔ زنگارخوردهٔ عیش را صیقلی چون شراب نیست و طبع مستوحش را میان حریفانِ وقت که بقای صحبت ایشان را همه جای به شیشهٔ شراب شاید خواند و وفای عهد ایشان را به سفینهٔ مجلس، از مکارهِ زمانه مونسی از او به‌نشین‌تر نه (وراوینی، ۱۳۸۸: ۲۲۶-۲۲۷).
این عبارات از مرزبان‌نامه حاوی دو نکته است:
۱. در مجلس می‌خواران، صراحی و سفینه همراه و ملازم بوده‌اند و در کنار جام‌های سرخ شراب، سفینه‌های شعر ناب هم وجود داشته است و باده‌نوشان در حین مستی ابیاتی از آنها را می‌خوانده‌اند و وقتشان خوش می‌شده است.
۲. میزبان با بیانی شکوه‌آمیز صحبت حریفان را به شیشهٔ شراب و عهد ایشان را به سفینهٔ مجلس تشبیه کرده است که از فحوای کلام او می‌توان وجه‌شبهِ این دو تشبیه را بی‌بقایی و بی‌وفایی دانست. خطیب رهبر در تعلیقاتش بر مرزبان‌نامه دربارهٔ این دو تشبیه نوشته است:
در میان هم‌پیالگان بزم که دوام همنشینی آنان را در هر جا به مینای می مانند توان کرد (که به اندک زمان تهی گردد) و پیمان به سر بردن آنان را چون دفتر شعری توان شمرد (که از آن ترانه‌ای برخوانند و پس از آن به کناری افکنده شود) برای آرام بخشیدن به دل اندوهگین در برابر پیشامدهای ناخوشایند روزگار همدمی از باده خوش‌حریف‌تر و آمیزگارتر یافت نشود (همان: ۲۲۷).
به این سخنان خطیب رهبر این نکته را هم می‌توان اضافه کرد که وجه شبه «صحبت یاران» و «شیشهٔ شراب» می‌تواند «شکنندگی» هم باشد.
قصد ما در اینجا روشن‌کردن تمام جوانب این عبارت نیست، بلکه می‌خواهیم از این عبارات مرزبان‌نامه به آن بیت معروف حافظ گریزی بزنیم که می‌گوید:
در این زمانه رفیقی که خالی از خلل است
صراحی می صاف و سفینهٔ غزل است
(حافظ، ۱۳۶۲: ۱۰۸)
گذشته از این‌که مضمون این بیت بسیار شبیه به عباراتی است که از مرزبان‌نامه نقل کردیم. عبارات مرزبان‌نامه می‌تواند ما را به طنز تلخِ پنهان در پس این بیت حافظ آگاه کند. اگر با استناد به این عبارات مرزبان‌نامه بپذیریم که صراحی می و سفینهٔ مجلس بی‌بقا و بی‌وفا هستند و خلل دارند و آن کس که در زمانه‌ای ناسازگار تنها مانده و رفیقی خالی از خلل نیافته است، از سر ناچاری این دو را به همنشینی برگزیده است، باید بپذیریم که خواجهٔ شیراز نیز در این بیت ضمن تمجید و تعریف از شراب و شعر، به ما می‌گوید که او از بد روزگار و به این دلیل که رفیق بی‌خللی نیافته به این دو پناه برده است و البته می‌داند که این هر دو نیز خلل و نقصان دارند و چه خلل و نقصانی از این بیش که بی‌بقا و بی‌وفایند.
- منابع
ـ حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۶۲، دیوان حافظ، به‌تصحیح پرویز ناتل خانلری، ج۱، چ۲، تهران، خوارزمی.
ـ وراوینی، سعدالدین، ۱۳۸۸، مرزبان‌نامه، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چ۱۴، تهران، صفی‌علی‌شاه.
یادداشت بالا پیش از این در شمارهٔ سیزدهم فصل‌نامهٔ قلم در صفحات ۱۴-۱۵ منتشر شده است.
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
