یادداشت: گشتی در بازار مکاره
۲۳ دی ۱۳۹۹
گشتی در بازار مکاره
محمدمهدی یزدانی
«ماکاری ژیلتاوُدسکی»، قدیس و مبلغ مسیحیت ارتدکس بود که در سال ۱۳۴۹ میلادی در شهر نیژنی نووگورود روسیه به دنیا آمد. او در کرانه‌های رود وُلگا چهار صومعه و کلیسا بنا گذاشت که یکی از آن‌ها صومعۀ زنانۀ سْویتاتروئیتسکی-ماکاری‌ژیلتاوُدسکی بود که در سال ۱۴۳۵ در نیژنی نووگورود ساخته شد.
در سال ۱۵۲۴ میلادی، واسیلی سوم، پدر ایوان مخوف، برای جلوگیری از حملۀ تاتارها به کاروان‌های تجاری روس و غارت آن‌ها، تجارت با تاتارستان و کازان را بر بازرگانان روس ممنوع کرد و در عوض، مکانی برای عرضه و دادوستد کالا در کنار دیوارهای صومعۀ سْویتاتروئیتسکی-ماکاری‌ژیلتاوُدسکی بنا نهاد. پس از این، در سال ۱۶۴۱ میلادی، این بازارچۀ محلیِ سالیانه به‌دستور میخائیل یکم رسماً به محلی برای فروش و عرضه و تبادل کالای تجار روس تبدیل شد که از سراسر روسیه هر ساله بازرگانان را به سوی خود می‌کشاند.
در میانه‌های قرن هفدهم میلادی و ابتدای قرن هجدهم، «بازارچۀ ماکاری» در خارج از روسیه نیز شهرت پیدا کرد و از دیگر کشورهای آسیایی من‌جمله ایران (آستراخان) نیز برای فروش کالاهای خود به این محل می‌آمدند و این بازارچه کم‌کم به محلی برای مبادلات تجاری میان آسیا و اروپا تبدیل شد. در ابتدای قرن نوزدهم میلادی هرساله بیش از ۱۷۰ هزار نفر از این بازار دوهفته‌ای دیدن می‌کرده‌اند. عواید این بازار ابتدا به صومعۀ ماکاری‌ژیلتاوُدسکی تعلق داشت، اما بعدها، به‌دستور پتر کبیر (۱۷۰۰)، درآمدهای این بازار به خزانۀ دولت تعلق گرفت.
اینکه دقیقاً چه زمانی ایرانیان با این بازارچۀ سالیانه آشنا شده‌اند، دقیقاً مشخص نیست؛ اما چنان‌که بالاتر اشاره شد، احتمالاً این آشنایی به اوایل دورهٔ قاجار و شدت‌گرفتن روابط ایران و روسیه پس از جنگ بازمی‌گردد که تعداد زیادی واژه‌های روسی نیز طی همان سال‌ها وارد فارسی شد.
در لغتنامۀ دهخدا ذیل مدخل «مکاره» چنین آمده است:
- (از روسی، اِ) بازار سالیانه. بازار موسمی. مأخوذ از کلمهٔ «ماکاریوسکایا یارمارکا» روسی یعنی بازار سالیانهٔ قدیس ماکاریوس. بازاری که سالی یک بار در محلی معین به مدت چند روز دایر شود و از اکناف مختلف یک کشور یا کشورهای متعدد کالاهای گوناگون در آن بازار گردآورند و در معرض خرید و فروش گذارند.
اگر گشتی در فضای اینترنت بزنیم «بازار مکاره» را در چنین بافت و تعابیری می‌بینیم:
- بازار مکارۀ مشاوره‌های مجازی
- بازی نقد و خودنمایی در بازار مکارۀ اندیشه در ایران
- وزیر اقتصاد: بازار مکاره و غیررسمی ارز جمع می‌شود.
- برخی نمایشگاه کتاب تهران را بازار مکارۀ واقعی معرفی می‌کنند.
در فارسی امروز «بازار مکّاره» اصطلاح است به‌معنای «بازار پر دوز و کلک»، «بازار پر از مکروحیله»، «هرجومرج»، «آشفتگی»، «بازار سیاه»، «بازار غیررسمی و بی‌حساب و کتاب».
اما «ماکاری» چه ارتباطی با «مکاره» و «مکر» و «حیله» دارد؟
این تحول معنایی می‌تواند چند دلیل داشته باشد:
- تغییر آوایی واژۀ «ماکاری»: «ماکاری» صورت روسیِ کلیسایی از اسم خاصِ «ماکاریوس» یونانی است و در روسی امروز به‌صورت «ماکار» به‌کار می‌رود. ممکن است در جهت سهولت تلفظ این واژه به «مکار» و سپس «مکاره» تبدیل شده باشد.
- تطابق آوایی با وام‌واژۀ عربی «مکر»: احتمالاً صورت «ماکاری» در طول زمان به صورت‌های نزدیک‌تر به فارسی بدل شده‌است و سپس این صورت را به دلایلی مانند «هرجومرج» و «آشفتگی و شلوغی» این بازارچه یا «مکر و حیلۀ» فروشندگان آن، به‌کنایه به «مکاره» تغییر داده‌اند و از آن مانند بسیاری از ترکیب‌های رایج در فارسی که جزء دومشان «ه» تأنیث دارد (مانند: مکۀ مکرمه، مدینۀ فاضله، کاغذ باطله و...)، «بازار مکاره» ساخته‌اند. اکنون «مکر و فریب» اولین معنایی است که گویشوران فارسی از «بازار مکاره» می‌فهمند و از لحاظ معنا و لفظ از صورت اصلی آن کاملاً دور شده‌است.
- تشابه معنایی با دیگر ترکیب‌ها و مثل‌ها و تصویر ذهنی گویشوران از «بازار»: واژۀ «بازار» در ذهن گویشوران غالباً با «شلوغی» و «سروصدا» و احتمالاً «هرجومرج» و «آشفتگی» گره خرده‌است و در دیگر ترکیب‌ها و اصطلاح‌ها، «بازار» بالقوه می‌تواند چنین معنایی به کل ترکیب بدهد. مقایسه کنید: «بازار شام»، «جمعه‌بازار»، «بازارِ محشر» (صحرای قیامت)، «تیره‌بازار» (آشفتگی، بدبختی) و واژهٔ جدیدتر «کرونابازار». بر این اساس، بخشی از معنای این ترکیب به همجواری با واژۀ «بازار» مربوط است.
تغییرات معنایی و واژگانی از این دست در فارسی کم‌نمونه نیست. معمولاً گویشوران در برخورد با واژه‌ها و عبارات‌هایی که برایشان شفافیت معنایی ندارند، ممکن است قسمتی از آن‌ها را به صورتی که برایشان نزدیک‌تر و قابل‌فهم‌تر است، تغییر بدهند و واژه‌های جدید بسازند. یکی از نمونه‌های مشهور واژهٔ «کعب‌الاحبار» است که گویشوران آن را «کعب‌الاخبار» تغییر داده‌اند و از آن ضرب‌المثل ساخته‌اند. «اخبار» وام‌واژهٔ عربی رایج در فارسی است؛ اما «احبار» نه رایج است و نه کسی می‌داند چه معنایی دارد. «کعب‌الاحبار» عالِم سُنیِ اصالتاً یهودی‌ای بود که اخبار و روایات و خرافات زیادی از پیامبر و صحابه نقل می‌کرده است و امروزه «کعب‌الاخبار» در مثل به فردی گفته می‌شود که «از همه جا و همه کس بحث می‌کند و در هر مقوله‌ای خود را جامعِ جمیع اطلاعات می‌داند» و «کسی که گفته‌هایش بی‌اعتبار است». «دوقلو» ترکی و «دولوکس» و «دوبله»ی فرانسوی و «سه‌قلو و چهارقلو» و «سه‌لوکس» و «سوبله و چوبله» فارسی هم از همین دست تغییرات معنایی و واژگانی هستند. بر این مبنا، فارسی‌زبانان از «بازار(چۀ) ماکاری»، «بازارِ مکاره» ساخته‌اند.
«بازارچهٔ ماکاری» در دیگر زبان‌ها بیشتر به «بازارچۀ نیژنی نووگورود» معروف است:
- در انگلیسی: Nizhny Novgorod Fair (old name — Makaryev Fair)
- در فرانسوی: Foire de Nijni Novgoro (old name — Foire de Saint-Macaire, Makarievo)
-در آلمانی: Die Nischni-Nowgoroder Messe
نکته: با اینکه این قدیس روس بوده است و این اصطلاح از عبارتی روسی گرفته شده است؛ اما در فرهنگ‌های فارسی صورتِ یونانی این نام (ماکاریوس) ثبت و ضبط شده است که بهتر بود همان «ماکاری» می‌آمد. در روسی، برای ساخت صفت نسبی (و نیز ملکی) از اسم خاص، به آن پسوند (-سکی/-ский) می‌افزایند. بر همین اساس، صفت نسبی از «ماکاری» می‌شود «ماکارِفسکی/ماکارِفسکایا» و نه «ماکاریوسکی/ماکاریوسکایا» (صورت‌های نویسه‌گردانی‌شده). صادقی در مقالۀ کلمات روسی در فارسی و تاریخچۀ ورود آن‌ها، به‌نقل از معین، صورت‌های «ماکاریوس» و «ماکاریوسکایا» را ذکر کرده که نادرست است. «ماکاریوس» در یونانی لفظاً به‌معنای «خوشبخت» و «سعادتمند» است.
- کتابنامه:
- Реман Г. Макарьевская ярмарка // Северный архив. 1822. № 8-9
- Шумилкин С.М. Нижегородская ярмарка. Н. Новгород, 1996
- لغتنامۀ دهخدا
- وبگاه ویکی‌فقه
