یلدا
یلدا yaldâ [اسم] {سریانی}
یَلدا واژه‌ای سُریانی به معنی میلاد است و شب یلدا که آن را شب چلّه نیز نامیده‌اند (چرا که از اول دی‌ماه تا جشن سَده در دهم بهمن چهل روز فاصله است) آخرین شب پاییز و بلندترین شب سال است که شب تولّد مهر و شب زایش مسیح بوده و در شعر فارسی مانند این بیت سنایی به صراحت بدان اشاره شده‌است:
به صاحب‌دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا (دهخدا، ١۳۷۷: ذیل «یلدا»؛ رضی، ١۳۸۳: ۷۴، ۷۵، ۷۷ و ۷٩؛ شمیسا، ١۳۶۸: ۳٢-۳۳؛ یاحقی، ١۳٩١: ٩١۳-٩١۴)
شب یلدا، که در کتابِ آثار الباقیه اثرِ ابوریحان بیرونی نیز از آن سخن رفته‌است، در ایران سابقه‌ای چندین‌هزارساله دارد و به موجب سرمای سخت زمستانی و به‌عنوان شبی که تاریکی بیشتر در آن می‌پاید، نحس و بدیُمن شمرده می‌شده‌است. لذا جهت نفی این نحوست، آتش مـی‌افروختند و گِرد هم جمع مـی‌شدند. خوان ویـژه مـی‌گستردند و میوه‌های تازه و خشک در آن مـی‌نـهادنـد (رضی، ١۳۸۳: ۷۳، ۷۵ و ۸١؛ یاحقی، ١۳٩١: ٩١۳-٩١۴)
اول دی تولّد مهر (یا میترا) است که آن را به نامِ یلدا و آغاز سال جشن می‌گرفتند. بـرخـی چون یاحقی (همان‌جا) و کزازی (١۳۸۴) بر این عـقیده‌اند که یلدای ایرانی و کریسمس از یک اصل سرچشمه گرفته‌اند (نیز نک. رضی، ١۳۸۳: ۷۴ و ۷۶).
کزازی (١۳۸۴) به تقلید مسیحیان از آیین‌های شب یلدا اشاره و اذعان می‌کند هنگامی که به مراسم مسیحیان در کریسمس نگاه می‌کنیم، بسیاری از نشانه‌های ایرانی این مراسم را درمی‌یابیم. مهر از دوشیزۀ باکره‌ای به نامِ آناهیتا در درون غاری زاده شد که بعدها مسیحیان عیسی را جایگزین مهر و مریم را جایگزین آناهیتا کردند. ایرانیان قدیم در شب چله درخت سروی را می‌آراستند. بعدها مسیحیان درخت کاج را به تقلید از مهرپرستان و ایرانیان تزئین کردند. ترسایان به تقلید از مهرپرستان خدا را پدر خواندند و به مانند آنان روز یکشنبه را روز مقدّس خود نامیدند.
رضی (١۳۸۳: ۷۷) نیز اغلب آداب و مراسم کریسمس را مقتبس از آیین مهر دانسته و مـعتقد است که مسیحیان هم ابتدا روز بیست‌ویکم دسامبر را که برابر با اول دی‌ماه بود جشن مـی‌گرفتند، اما در سدۀ چهارم میلادی بر اثر اشتباهاتی که در کبیسه روی داد، تولّد مهر یا مسیحا در بیست‌وپنجم دسامبر واقع شد و از آن پس تـثبیت شد.
- منابع:
- دهخدا، علی‌اکبر (١۳۷۷). لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
- رضی، هاشم (١۳۸۳). جشن‌های آتش و مهرگان. تهران: بهجت.
- شمیسا، سیروس (١۳۶۸). «کریسمس و شب چله». کیهان فرهنگی، سال ششم، شمارۀ نهم.
- کزازی، میرجلال‌الدین (١۳۸۴). کاوشی در شب چله. تهران: دانشکدۀ داروسازی دانشگاه تهران.
- یاحقی، محمدجعفر (١۳٩١). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
میثم موسوی
