فارسی شهرضایی

ویژگی‌های آوایی

۱. از مهم‌ترین تفاوت‌های آوایی گویش شهرضایی که در تناظر با گونۀ محاوره‌ای یا رسمی قرار می‌گیرد، وجود دو همخوان حلقی [ħ] (سایشی، حلقی و بی‌واک) و [ʕ] (سایشی، حلقی، واکدار) است که در واژه‌های عربی دارای این دو همخوان به‌صورت حلقی ادا می‌شود درحالی‌که در گونۀ رسمی یا محاوره‌ای در تمامی واژه‌ها به یک صورت ادا می‌شود. به نظر می‌رسد که در گویش شهرضایی این دو همخوان به‌عنوان دو واج مجزا و نه واجگونه‌های دو همخوان [h] و [ʔ] به شمار می‌روند زیرا سبب ایجاد تمایز معنایی می‌گردند. شایان ذکر است که حتی گاهی بر اثر تعمیم افراطی [ħ] و [ʕ] در جایگاه نادرست به جای [h] و [ʔ] به کار می‌رود.

در واژه‌های وام‌گرفته از عربی در صورتی که واکۀ [e] در مجاورت همخوان‌های [h] و [ʔ] قرار گیرد، به واکۀ [a] تبدیل می‌شود.

- جمعه: گونۀ محاوره‌ای: dʒomʔe / گویش شهرضایی: dʒomʕa

- ضایع: گونۀ محاوره‌ای: zɑjeʔ / گویش شهرضایی: zɑjaʕ

- قانع: گونۀ محاوره‌ای: qɑneʔ / گویش شهرضایی: qɑnaʕ

- فاتحه: گونۀ محاوره‌ای: fɑtehe / گویش شهرضایی: fɑtħa

- صاحب: گونۀ محاوره‌ای: sɑheb / گویش شهرضایی: saħab

٢. واکۀ [ʊ] (پسین، افراشته، گرد و سخت) در بیشتر موارد به‌جای واکۀ [u] (پسین، افراشته، گرد و نرم) به کار می‌رود. در تولید واکۀ [ʊ] ریشۀ زبان جلوتر و ارتفاع آن بیشتر است. در این تغییر عموماً واکۀ [ʊ] کشیده می‌شود.

- گونی: گونۀ محاوره‌ای: guni / گویش شهرضایی: gʊni

- پول: گونۀ محاوره‌ای: pul / گویش شهرضایی: pʊl

- کوزه: گونۀ محاوره‌ای: kuze / گویش شهرضایی: kʊ:ze

- لوله: گونۀ محاوره‌ای: lule / گویش شهرضایی: lʊ:le

- پونه: گونۀ محاوره‌ای: pune / گویش شهرضایی: pʊ:ne

۳. وجود واکۀ مرکب [aj] (در تقابل با [ej] در گونۀ محاوره‌ای) در گویش شهرضایی که معمولاً در واژه‌های وام‌گرفته از عربی دیده می‌شود.

- حیف: گونۀ محاوره‌ای: hejf / گویش شهرضایی: ħajf

- عیب: گونۀ محاوره‌ای: ʔejb / گویش شهرضایی: ʕajb

- عید: گونۀ محاوره‌ای: ʔejd / گویش شهرضایی: ʕajd

۴. تبدیل واکۀ [ɑ] به [u] قبل از همخوان‌های [m] و [n] و هجای پایانی [ne].

- شام: گونۀ محاوره‌ای: ʃɑm / گویش شهرضایی: ʃum

- خام: گونۀ محاوره‌ای: xɑm / گویش شهرضایی: xum

- بدگمان: گونۀ محاوره‌ای: bad-gomɑn / گویش شهرضایی: bad-gemun

- میدان: گونۀ محاوره‌ای: mejdɑn / گویش شهرضایی: mejdun

- دانه: گونۀ محاوره‌ای: dɑne / گویش شهرضایی: dun

- زنانه: گونۀ محاوره‌ای: zanɑne / گویش شهرضایی: zanune

۵. تبدیل واکه‌های کوتاه [a] و [o] به واکۀ پیشین و افراشتۀ [u].

- صواب: گونۀ محاوره‌ای: savɑb / گویش شهرضایی: suvɑb

- جواب: گونۀ محاوره‌ای: dʒavɑb / گویش شهرضایی: dʒuvɑb

- نماز: گونۀ محاوره‌ای: namɑz / گویش شهرضایی: numɑz

- دوا: گونۀ محاوره‌ای: davɑ / گویش شهرضایی: duvɑ

- خدا: گونۀ محاوره‌ای: xodɑ / گویش شهرضایی: xudɑ

- ناخن: گونۀ محاوره‌ای: nɑxon / گویش شهرضایی: nɑxun

- الاغ: گونۀ محاوره‌ای: ʔolɑq / گویش شهرضایی: ʔulɑq

۶. تبدیل واکۀ [a] به [e] به دلیل ایجاد همگونی با واکۀ پیشین افراشته و گستردۀ [i] در هجای اول.

- پنیر: گونۀ محاوره‌ای: panir / گویش شهرضایی: penir

- قدیم: گونۀ محاوره‌ای: qadim / گویش شهرضایی: qedim

- یتیم: گونۀ محاوره‌ای: jatim / گویش شهرضایی: jetim

- اسیر: گونۀ محاوره‌ای: ʔasir / گویش شهرضایی: ʔesir

- کثیف: گونۀ محاوره‌ای: kasif / گویش شهرضایی: cesif

شایان ذکر است که واج /k/ در مجاورت واکه‌های پیشین به‌صورت کامی [c] ادا می‌شود و در مجاورت واکه‌های پسین به‌صورت نرمکامی [k] تلفظ می‌گردد. این قاعده برای واج /g/ نیز مصداق دارد.

۷. تبدیل واکۀ [u] به [i] در هجای پایانی برخی از واژه‌ها.

- هلو: گونۀ محاوره‌ای: hulu / گویش شهرضایی: ħuli

- دوقلو: گونۀ محاوره‌ای: doqolu / گویش شهرضایی: doqoli

- گلو: گونۀ محاوره‌ای: galu / گویش شهرضایی: gʊli

- کوچولو: گونۀ محاوره‌ای: kutʃulu / گویش شهرضایی: kʊtʃʊlu

۸. همگونی واکۀ وند تصریفی -be با واکۀ ستاک فعل. این همگونی هم با واکه‌های پیشین و هم با واکه‌های پسین اتفاق می‌افتد مگر در شرایطی که همخوان آغازی ستاک حال از نوع همخوان‌های تیغه‌ای باشد که در این صورت همگونی رخ نمی‌دهد.

- بشین: گونۀ محاوره‌ای: beʃin / گویش شهرضایی: biʃin

- بگیر: گونۀ محاوره‌ای: begir / گویش شهرضایی: bigir

- ببین: گونۀ محاوره‌ای: bebin / گویش شهرضایی: bibin

- بپیچ: گونۀ محاوره‌ای: bepitʃ / گویش شهرضایی: bipitʃ

- بریز: گونۀ محاوره‌ای: beriz / گویش شهرضایی: biriz

- بپرس: گونۀ محاوره‌ای: bepors / گویش شهرضایی: bopors

- بخوان: گونۀ محاوره‌ای: bexun / گویش شهرضایی: buxun

- بخور: گونۀ محاوره‌ای: bexor / گویش شهرضایی: boxor

- بگو: گونۀ محاوره‌ای: begu / گویش شهرضایی: bugu

- بپوش: گونۀ محاوره‌ای: bepuʃ / گویش شهرضایی: bupuʃ

۹. تبدیل واکۀ [a] به [e] که سبب ایجاد ناهمگونی با واکۀ [a] در هجای دوم می‌شود.

- غلط: گونۀ محاوره‌ای: qalat / گویش شهرضایی: qalet

- هوس: گونۀ محاوره‌ای: havas / گویش شهرضایی: haves

- عسل: گونۀ محاوره‌ای: ʔasal / گویش شهرضایی: ʕasel

- شربت: گونۀ محاوره‌ای: ʃarbat / گویش شهرضایی: ʃarbet

- علف: گونۀ محاوره‌ای: ʔalaf / گویش شهرضایی: ʕalef

- قفس: گونۀ محاوره‌ای: qafas / گویش شهرضایی: qafes

- گرمک: گونۀ محاوره‌ای: qarmac / گویش شهرضایی: garmec

- سبد: گونۀ محاوره‌ای: sabad / گویش شهرضایی: sabed

- مگس: گونۀ محاوره‌ای: magas / گویش شهرضایی: magez

۱۰. تبدیل واکۀ [a] به [e] که سبب ایجاد ناهمگونی با واکۀ [a] در هجای اول می‌شود. البته بسامد وقوع این فرایند کمتر از فرایند بالاست.

- نمک: گونۀ محاوره‌ای: namac / گویش شهرضایی: nemac

- خبر: گونۀ محاوره‌ای: xabar / گویش شهرضایی: xebar

- تبر: گونۀ محاوره‌ای: tabar / گویش شهرضایی: tebar

- نمد: گونۀ محاوره‌ای: namad / گویش شهرضایی: nemad

- کمر: گونۀ محاوره‌ای: camar / گویش شهرضایی: cemar

عاطفه جعفری