پسوند: پسوندهای زبان فارسی

پسوندها و پسوندواره‌های اشتقاقی

-آسا

âsâ- (پسوند) (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) شبیهِ یا مانندِ ...: برق‌آسا، جنون‌آسا، غول‌آسا، معجزه‌آسا‌.

-آگین

âgin- (پسوند) (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) آغشته به ...: دودآگین، زهرآگین، عطرآگین.

-ا

â- (پسوند)

1. با بن حال می‌آید و صفت فاعلی می‌سازد: پویا، دانا، رسا، زیبا، فریبا.
2. با بن حال می‌آید و صفت لیاقت می‌سازد: پذیرا، خوانا.

-ا

â- [عربی: -اً] (پسوند) با اسم، صفت یا قید می‌آید و قید می‌سازد: ابدا، حقا، اصلا، مطلقا.

-ا

â- (پسوند) با صفت می‌آید و اسم حالت می‌سازد: پهنا، خنکا، درازا، راستا، گرما.

-ا

â- (پسوند) (با برخی مصدرهای حرکتی می‌آید و قید زمان می‌سازد) هنگامِ ...: آمدنا، برگشتنا، رفتنا.

-ا

â- (پسوند) با برخی اسم‌های دخترانه یا پسرانه می‌آید و اسم دخترانه می‌سازد: بارانا، سهیلا، کیانا.

-ا

â- [گونۀ دیگرِ ـ ها (نشانۀ جمع)] (پسوند) [غيررسمی] (فقط به واژه‌هایی که واج پایانی آن‌ها صامت (همخوان) است می‌پیوندد): پولا (= پول‌ها)، کتابا (= کتاب‌ها)، لیوانا (= لیوان‌ها).

-ا

â- (واژه‌بست) نشانۀ ندا که به پایان اسم می‌پیوندد و آن را منادا می‌کند: پروردگارا، خدایا.

-اً

an- (پسوندواره) با اسم، صفت یا قید می‌آید و قید می‌سازد: اتّفاقاً، عملاً، معمولاً، واقعاً.

-ار

âr- (پسوند)

1. با بن گذشته می‌آید و اسم مصدر می‌سازد: دیدار، رفتار، کردار، کشتار.
2. با بن گذشته می‌آید و صفت فاعلی می‌سازد: خریدار، خواستار، نمودار.
3. با بن گذشته می‌آید و صفت مفعولی می‌سازد: گرفتار، مردار.
4. با بن حال می‌آید و صفت فاعلی می‌سازد [ظاهراً به دلیل شباهت بن حالِ پرستیدن (پرست) به بن گذشته، فارسی‌زبانان آن را بن گذشته پنداشته‌اند]: پرستار.

-ات

ât- [عربی] (پسوند)

1. (در آن گروه از واژه‌های عربی که به ـ ـَّة (-at) پایان می‌پذیرد، هنگام جمع بستن، a تبدیل به ā می‌شود) نشانۀ جمع، به‌ویژه در واژه‌های مؤنث عربی: ادبیات (جمعِ ادبیَّة)، دفعات (جمعِ دفعَة)، زوجات (جمعِ زوجَة)، عملیات (جمعِ عملیَّة).
2. (با اسم معنیِ فارسی می‌آید و آن را جمع می‌سازد) ...ها: آزمایشات، پیشنهادات، سفارشات، فرمایشات، گزارشات.
3. (با جمع مکسر عربی می‌آید و اسم مجموعه می‌سازد) انواعِ ...‌هایی که با یکدیگر شباهت یا رابطه دارند و یک مجموعه را تشکیل می‌دهند: امورات، حبوبات، رسومات، وجوهات.
4. (با اسم مکان می‌آید و اسم یک مجموعه را می‌سازد) مجموعه‌ای از چند ... که نزدیک به هم قرار دارند: باغات، دهات.
5. (با اسم مکان می‌آید و اسم مجموعه‌ای از مناطق را به مرکزیت یک شهر یا سرزمین مهم‌تر می‌سازد) منطقۀ ... و ناحیه‌های کوچک‌ترِ اطراف آن: اصطهبانات، شمیرانات، لواسانات.

-اک

âk- (پسوند) با بن حال می‌آید و اسم می‌سازد: پوشاک، خوراک.

-ان

ân- (پسوند)

1. (با بن حال می‌آید و صفت یا قید می‌سازد) دارای حالتِ ...: آویزان، درخشان، سوزان، لرزان، هراسان.
2. (با اسم مرکّب (اسم + بن حال) می‌آید و قید می‌سازد) در حینِ ...: اشک‌ریزان، شادی‌کنان، نفس‌زنان.
3. (با اسم مرکّب (اسم + بن حال) می‌آید و اسم می‌سازد) آیین، جشن یا مراسمی که در آن عملِ ... انجام می‌شود: آشتی‌کنان، شیرینی‌خوران، عقدکنان، حنابندان.
4. (با اسم مرکّب (اسم + بن حال) می‌آید و اسم می‌سازد) زمانی که در آن عمل یا وضعیتِ ... با شدت یا تعداد زیاد اتفاق می‌افتد: خرماپزان، راه‌بندان، یخبندان.
5. (با قید زمان می‌آید و قید زمان می‌سازد) هنگامِ ...: بهاران، سحرگاهان.
6. با صفت می‌آید و صفت می‌سازد: آبادان، جاویدان، شادان، مستان.
7. (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) منسوب به ...: آبله‌مرغان، بابکان، جانان.
8. با اسم، به‌ویژه اسم قوم، می‌آید و اسم مکان می‌سازد: باختران، توران، چناران، سپاهان، گیلان.

-ان

ân- [در واژه‌هایی که به e- پایان می‌پذیرند، هنگام جمع بستن با نشانۀ جمعِ ân-، در پایانِ واژه واج g ظاهر می‌شود، مانند فرشتگان: ferešteg-ân] (پسوند)

1. [رسمی] نشانۀ جمع برای جانداران: آقایان، بانوان، درختان، گیاهان.
2. [رسمی] نشانۀ جمع برای صفت‌های جانشین اسم: خوبان، نیکان.
3. [رسمی] نشانۀ جمع برای نام قوم‌ها، مذهب‌ها و مانند آن‌ها: ترکان، مسلمانان.
4. [رسمی] نشانۀ جمع برای اسم زمان: روزگاران.
5. [رسمی] نشانۀ جمع برای برخی چیزهای بی‌جان: ستارگان.
6. [رسمی] نشانۀ جمع برای برخی اعضای بدن: انگشتان، چشمان، دستان.
7. (با اسم می‌آید و اسم جمع می‌سازد) گروهی از حیوانات یا جانورانِ ...: پستانداران.
8. با اسم می‌آید و اسم جمع برای گروهی از سربازان می‌سازد: گردان، گروهان.

-انه

âne- (پسوند)

1. (با اسم / صفت می‌آید و صفت می‌سازد) شبیهِ ...ان یا منسوب به ...ان: داوطلبانه، دخترانه، دلیرانه، سرسختانه، مهربانانه.
2. (با اسم / صفت می‌آید و قید می‌سازد) با رفتاری مانندِ ...ان: پسرانه، دوستانه، شاهانه، عاشقانه، محترمانه.
3. (با اسم زمان می‌آید و صفت / قید می‌سازد) در هر ...: روزانه، سالانه، ماهانه.
4. (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) سازندۀ وعدۀ غذایی‌ای که در ... خورده می‌شود: صبحانه، عصرانه.

-انی

-âni [عربی: ـ انیّ] (پسوند) (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) منسوب به ...: جسمانی، طولانی، عصبانی، عقلانی، نورانی.

-بار

-bâr (پسوند) (با اسم مکان می‌آید و اسم مکان می‌سازد) ساحلِ ...: جویبار، رودبار.

-باره

-bâre (پسوند) (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) بسیار علاقه‌مند به ...: زنباره، شکمباره.

-باشی

-bâši [ترکی] (پسوند) 1. [طنز] (با اسم / صفت می‌آید و اسم می‌سازد) کسی که شغل او ...ـی است: آشپزباشی، نقاش‌باشی. 2. (با اسم / صفت می‌آید و اسم می‌سازد) در گذشته، کسی که شغل او سرپرستی ...ها بوده‌است: آبدارباشی، باغبان‌باشی، معمارباشی.

-بان

-bân (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و اسم / صفت فاعلی می‌سازد) محافظ یا نگهبانِ ...: باغبان، جنگلبان، دروازه‌بان، زندانبان. 2. (با بن حال یا گذشته می‌آید و اسم / صفت فاعلی می‌سازد) انجام‌دهندۀ عملِ ...: پاسبان، دیدبان. 3. (با اسم می‌آید و اسم / صفت فاعلی می‌سازد) کسی که کار یا شغل او ... کردن است: نگهبان. 4. (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) دارایِ ...: مهربان. 5. با اسم می‌آید و اسم ابزار می‌سازد: بادبان، سایه‌بان. 6. با اسم می‌آید و درجۀ نظامی می‌سازد: دریابان، گروهبان.

-جات

-jât (پسوند) (با اسم‌هایی می‌آید که واج پایانی آن‌ها مصوت است و اسم مجموعه می‌سازد) مجموعه‌ای از چند ... یا انواعِ ...ها: ترشیجات، سبزیجات، طلاجات، کارخانجات، میوه‌جات.

-چه

-če (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) ...‌ کوچک: بازارچه، باغچه، درختچه، دریاچه. 2. (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) شبیه یا مانندِ ...: پاچه، تربچه، ماهیچه، میخچه.

-چی

-či [ترکی] (پسوندواره) 1. (با اسم می‌آید و اسم / صفت می‌سازد) کسی که شغل او مرتبط با ... است: آبدارچی، تأسیساتچی، تلفنچی، درشکه‌چی، قهوه‌چی. 2. (با اسم مکان می‌آید و اسم / صفت می‌سازد) کسی که در ... کار می‌کند: پستچی، شهرداریچی، کافه‌چی، مسافرخانه‌چی، معدنچی. 3. (با اسم می‌آید و اسم / صفت فاعلی می‌سازد) کسی که ... می‌کند: تماشاچی، کودتاچی، هوچی.

-دان

-dân (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) عضوی از بدن که ... در آن جای دارد: تخمدان، چشمدان، سنگدان، شیردان. 2. (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) جای نگهداری یا ظرفِ ...: زباله‌دان، شمعدان، گلدان، نمکدان.

-دانی

-dâni (پسوند) (با اسم می‌آید و اسم مکان می‌سازد) جای نگهداریِ ...: آشغالدونی، خوکدونی، زباله‌دانی، مرغدونی.

-دیس

-dis (پسوند) (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) شبیه یا مانندِ ...: تندیس، طاقدیس.

-زار

-zâr (پسوند) (با اسم گیاه یا پدیدة طبیعی می‌آید و اسم مکان می‌سازد) جایی که در آن ... فراوان است: شنزار، گُلزار، لاله‌زار، نمکزار، نیزار.

-نا

-nâ (پسوند) با صفت می‌آید و اسم می‌سازد: تنگنا.

-ـَند

and- (پسوند)

1. با بن حال ساده یا مرکّب می‌آید و اسم مصدر می‌سازد: روند، فرایند، گزند.
2. با بن حال ساده یا مرکّب می‌آید و صفت می‌سازد: برآیند، خوشایند، مانند.

-ـَنده

ande- (پسوند) (با بن حال می‌آید و اسم / صفت فاعلی می‌سازد) انجام‌دهندۀ عملِ ...: خواننده، شنونده، فرستنده، نویسنده، یابنده.

-ناک

nâk- (پسوند)

1. (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) دارای ...: اندوهناک، ترسناک، خشمناک، دردناک، وحشتناک.
2. (با بن حال می‌آید و صفت می‌سازد) منسوب به ...: اندیشناک، تابناک.

-و

-u (پسوند) 1. [غيررسمی] (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) دارای ...: ریشو، سبیلو، شپشو، کرمو. 2. [غيررسمی] (با جزء غیرفعلیِ فعلِ مرکّب یا بن حال می‌آید و صفت می‌سازد) انجام‌دهندۀ همیشگیِ عملِ ...: اخمو، ترسو، غرغرو، نق‌نقو.

-وار

-vâr (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و صفت یا قید می‌سازد) شبیه یا مانندِ ...: پروانه‌وار، دیوانه‌وار، راهبه‌وار، طوطی‌وار، کولی‌وار. 2. (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) دارای ...: امیدوار، سزاوار، سوگوار، عیال‌وار.

-واره

-vâre (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و اسم می سازد) شبیهِ یا مانندِ ...: جشنواره، سنگواره، گهواره، ماهواره. 2. (با اسم می‌آید و اسم ابزار می‌سازد) مناسبِ ... يا مربوط به ...: گوشواره.

-ـُور

-ur (پسوند) (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) دارای ...: رنجور، شرور، کیفور، مزدور، نمور.

-وَر

-var (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و اسم / صفت می‌سازد) دارای ...: بارور، جانور، دانشور، هنرور. 2. با اسم می‌آید و صفت می‌سازد: شناور، غوطه‌ور.

-وش

-vaš (با اسم می‌آید و صفت می‌سازد) شبیهِ یا مانندِ ...: پریوش، مهوش، هیولاوش.

-وند

-vand (پسوند) (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) منسوب به ...: پسوند، پيشوند، پيوند، خداوند، شهروند.

-ـه

-e (پسوند) 1. (با اسم می‌آید و اسم می‌سازد) شبیهِ یا مانندِ ...: دهانه، دندانه، ریشه، زبانه، گردنه. 2. با اسم یا حرف اضافه می‌آید و اسم می‌سازد: میانه، کناره، زیره، رویه، سویه. 3. (با گروه اسمی می‌آید و صفت می‌سازد) دارای ...: همه‌کاره، بی‌کاره، هیچ‌کاره، این‌کاره. 4. با گروه اسمی می‌آید و قید می‌سازد: هر روزه، پنج ساعته، همه ساله، هرباره. 5. با اسم می‌آید و صفت می‌سازد: بهاره، پاییزه، زمستانه، تابستانه. 6. با صفت می‌آید و اسم می‌سازد: زرده، سبزه، شوره، پوکه، جوانه. 7. با عدد اصلی می‌آید و اسم می‌سازد: هفته، دهه، دوازدهه، چلّه، سده. 8. با بن حال می‌آید و اسم می‌سازد: آویزه، گیره، ماله، تابه، رنده. 9. با بن گذشته می‌آید و صفت یا قید می‌سازد: گذشته، پوشیده، سنجیده، زنگ‌زده، آبداده. 10. (با صفت می‌آید و صفت می‌سازد) که ... است: بدکاره، بیکاره. 11. (با صفت شمارشی و اسم می‌آید و صفت می‌سازد) دارای ...: دوسره، سه‌روزه، دوسویه، دوچرخه، چهارپایه. 12. با اسم می‌آید و اسم می‌سازد: ترقه، غرغره، فرفره. 13. با اسم جمع می‌آید و اسم می‌سازد: شاگردانه. 14. (در واژه‌هایی که با e یا â پایان می‌پذیرد، پس از e یا â، واج h ظاهر می‌شود) با اسم یا صفت می‌آید و اسم می‌سازد: آقاهه، پسره، دختره، خوشگله. 15. جای ...: سردابه، گرمابه. 16. با بن حال می‌آید و اسم می‌سازد: آموزه، انگیزه، گستره. 17. (در واژه‌هایی که با e پایان می‌پذیرد، پس از e و پیش از i، واج g ظاهر می‌شود) با اسم یا صفت می‌آید و اسم یا صفت می‌سازد: آشیانه، شادمانه.

-یه

---

• منابع

- سامعی، حسین (١٣٩٣). الگوهای ساخت واژه در زبان فارسی. با همکاری ملیحه تفسیری. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٠الف). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (١)». نشر دانش، س١١، ش٤ (پیاپی ‌٦٤)، ص١٢-١٨.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٠ب). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٢)». نشر دانش، س١١، ش٥ (پیاپی ٦٥)، ص٦-١٢.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٠پ). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٣)». نشر دانش، س١٢، ش١ (پیاپی ‌٦٧)، ص٢٨-٣٣.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧١الف). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٤)». نشر دانش، س١٢، ش٣ (پیاپی ‌٦٩)، ص٢١-٢٥.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧١ب). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٥)». نشر دانش، س١٢، ش٤ (پیاپی ٧٠)، ص٣٩-٤٥.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧١پ). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٦)». نشر دانش، س١٢، ش٥ (پیاپی ٧١)، ص١٥-١٩.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧١ت). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٧)». نشر دانش، س١٢، ش٦ (پیاپی ٧٢)، ص١٩-٢٣.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧١ث). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٨)». نشر دانش، س١٣، ش٢ (پیاپی ٧٤)، ص٢٢-٢٩.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٢الف). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (٩)». نشر دانش، س١٣، ش٣ (پیاپی ٧٥)، ص٩-١٥.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٢ب). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (١٠)». نشر دانش، س١٣، ش٤ (پیاپی ٧٦)، ص١٥-٢٣.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٢پ). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (١١)». نشر دانش، س١٣، ش٥ (پیاپی ٧٧)، ص٢١-٢٥.

- صادقی، علی‌اشرف (١٣٧٢ت). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در زبان فارسی معاصر (١٢)». نشر دانش، س١٤، ش١-٢ (پیاپی ٧٩-٨٠)، ص١٢-١٥.

- طباطبایی، علاءالدین (١٣٩٥). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

- کشانی، خسرو (١٣٧١). اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- کلباسی، ایران (١٣٧١). ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

  این صفحه را نویسندگان پارسی‌شناسی تکمیل خواهند کرد.