یادداشت: از رباعی تا شعر یک‌مصراعی
از رباعی تا شعر یک‌مصراعی
محوی همدانی (د. ۱۰۱۶ ق)، از رباعی‌سرایان نامدار دورۀ صفوی است که مدتی در هند می‌زیست و با عبدالرحیم خانان خانان، یکی از حامیان بزرگ شاعران پارسی‌زبان در هند، در ارتباط بود و در آنجا او را حرمت می‌داشتند. از او حدود ۵۵۰ رباعی به جای مانده‌است. وی طبع‌آزمایی در قالب‌هایی چون قصیده و قطعه و مثنوی را «نفس‌درازی» و زیاده‌گویی دانسته و بیانیۀ شاعری او این رباعی است (جُنگ رباعی، ۶۸۷):
حرفم بشنو، ز شاعری یک‌سو باش
با قطعه و مدح و مثنوی بدخو باش
بسیار مگو، نفس‌درازی غلط است
خاقانی اگر شوی، رباعی‌گو باش!
امروز در جُنگ نظم و نثر شمارۀ ۸۵۸۹ کتابخانۀ مجلس که در ۱۰۵۴ ق گرد آمده، رباعیی از او یافتم که در آن گفته که مجال برای رباعی‌گویی هم اندک است و پیشنهاد «یک‌مصرعه شدن» را داده‌است؛ یعنی شعر یک‌سطری. البته خودش این پیشنهاد را عملی نکرده‌است. ولی بسیاری از رباعیات تاریخ شعر فارسی،در واقع «یک‌مصرعه» هستند و فقط مصراع چهارمشان است که چنگی به دل می‌زند و بقیۀ مصراع‌ها «نفس‌درازی» است و برای پُرکردن شعر آمده‌اند، نه ایجاد یک ساختار کامل و بدون نقص. این رباعی نویافتۀ او را بخوانیم که دعوتی است به کوته‌سرایی (برگ ۱۰۸ پ):
این میکده را بانی و راعی بنماند
هنگام قیاسی و سماعی بنماند
هان محوی هان! اگر ز من می‌شنوی
یک‌مصرعه شو، وقت رباعی بنماند!
سید علی میرافضلی
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
