فرهنگ تاریخی زبان فارسی

فرهنگی تاریخی که در «شعبه تألیف فرهنگهای فارسی بنیاد فرهنگ ایران» به سرپرستی دکتر پرویز ناتل خانلری تألیف می‌شد.از این فرهنگ تا کنون تنها جلد نخست آن (آ-ب) در پاییز سال 1357 در 735 صفحه منتشر شده است. در مرحله نخست تألیف این فرهنگ، تنها از آثار قدیمترین دوره فارسی استفاده شده است. منابع مورد استفاده در این فرهنگ شامل این کتابها است: اشعار پراکنده قدیمترین شعرای فارسی‌زبان به کوشش ژیلبر لازار، آثار منظوم رودکی تحت نظر ی.براگینسکی، مقدمه شاهنامه ابومنصوری به تصحیح محمد قزوینی، ترجمه تاریخ طبری چاپ عکسی بنیاد فرهنگ ایران، تاریخ طبری به تصحیح محمدتقی بهار، تفسیر طبری به تصحیح حبیب یغمائی، ترجمه السواد الاعظم حکیم سمرقندی به تصحیح عبدالحی حبیبی، حدود العالم من المشرق الی المغرب به تصحیح منوچهر ستوده، شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی چاپ بروخیم، هدایة المتعلمین فی الطب به تصحیح جلال متینی، تفسیر قرآن پاک چاپ عکسی بنیاد فرهنگ ایران، الابنیه عن حقائق الادویه چاپ عکسی به اهتمام زلیگمان، لغت شاهنامه از عبدالقادر بغدادی به اهتمام ک.زالمان. در این فرهنگ تلفظ لغات برای پرهیز از اشتباه ضبط نشده است (خانلری، پانزده-شانزده).ساختار مدخلهای این فرهنگ شامل این موارد است: سرمدخل، نوع دستوری، معانی اصلی و مجازی لغت که با شماره‌های 1، 2، 3... از هم تفکیک شده است، ترکیبات اسمی که استعاره یا تمثیلی دارد و به صورت اضافه دو کلمه یا اضافه مقلوب می‌آید مانندِ «آب اندوه» و «آب توبه»، کنایات اسمی نظیر «آب آسمان= باران»، کنایه‌های فعلی نظیر «آب بر آتش زدن= تسکین خشم»، اضافه کلمه‌ای به کلمه دیگر یا صورت مقلوب آن که از عقیده‌ای طبی یا مورد استعمالی خاص حکایت می‌کند مانندِ «آبِ باقلی»،استعمالات اسمی و فعلی نظیر «آب رفتن» و «آب و هوا» (خانلری، بیست‌وسه، بیست‌وچهار). همچنین در این فرهنگ افعال مرکب و جمعهای مکسر عربی، جداگانه مدخل شده است. دکتر محسن ابوالقاسمی مدتی نظارت بر تالیف این فرهنگ را برعهده داشت. حسین محق، مهدی جویا، محمد روشن، حسین بحرالعلومی، اسماعیل حاکمی، حسن سادات ناصری، محمد خوانساری، محمد پروین گنابادی از دیگر کسانی‌اند که در تالیف و ویرایش این فرهنگ همکاری داشته‌اند. همچنین مجتبی مینوی و احمدعلی رجایی نیز در ویرایش جلد نخست این فرهنگ نقش داشته‌اند. پس از مدتی وقفه در کار تالیف این فرهنگ، تالیف مجدد آن به سرپرستی دکتر تقی پورنامداریان از دهه شصت در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با افزودن منابع جدیدآغاز شد و تا کنون با همکاری تعدادی از پژوهشگران تمامی حروف این فرهنگ تالیف شده است و کار ویرایش آن ادامه دارد.

منابع:

خانلری، پرویز، «مقدمه» فرهنگ تاریخی زبان فارسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357.