یادداشت: پایگاه دادگان
۲۱ دی ۱۳۹۹
پایگاه دادگان
به‌تازگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سامانه‌ای برای متون فارسی میانۀ زردشتی طراحی کرده و نام آن را «پایگاه دادگان پارسیگ» نهاده‌است که در کنار وبگاه‌های «تیتوس» و «پهلویکا» می‌تواند برای علاقه‌مندان زبان‌های باستانی ایران سودمند باشد. همین پژوهشگاه سامانه‌ای به نام «پایگاه دادگان زبان فارسی» نیز دارد که لابد پژوهشگران با آن آشنا هستند. اما اصطلاح «پایگاه دادگان» به نظر نگارنده اشکالاتی دارد که در ادامه به آنها می‌پردازم.
نخست) ابهام معنایی و حشو
پسوند «-گان» در فارسی بر «مجموعه‌ای از چیزها» دلالت دارد و بنابراین «دادگان» به معنی «مجموعه‌ای از داده‌ها»ست (سنج. رمزگان، سازگان، صیغگان، فهرستگان، ناوگان، نشانگان، واژگان (مثال‌ها از سامعی، ١۳٩۳: ١۸٠؛ طباطبایی، ١۳٩۵: ٩۸)، نیز: پایگان). بنابراین «پایگاه دادگان» به معنی «محل مجموعه‌ای از داده‌ها» خواهد بود که معنای درستی ندارد. فرهنگستان زبان و ادب فارسی در برابر database دو برابر «پایگاه داده‌ها» و «دادگان» را تصویب کرده‌است (نک. «سامانۀ واژه‌یار»). در مقایسه با این برابرها، «پایگاه دادگان» نه تنها برتری ندارد که حشو نیز می‌نماید.
دوم) غلط املایی
به نظر می‌رسد املای «دادگان» - حتی با وجود تصویب فرهنگستان - نادرست و املای «داده‌گان» صورت صحیح این واژه باشد. «گان» در اینجا - حداقل به لحاظ همزمانی - مثل «بندگان» و «زندگان» و ... گونه‌ای از نشانۀ جمع «ان» نیست. مرحوم میلانیان دربارۀ «واژه‌گان» و «پایه‌گان» معتقد بودند املای درست با «ه» است (نک. مارتینه، ١۳۸٠: ١-٢، پانوشت مترجم) و حق با ایشان است. «واژه‌گان» مجموعه‌ای از واژه‌هاست (معادل lexicon و vocabulary) و نه صرفاً جمع «واژه» (معادل words). حتی می‌توان گفت «واژه‌گان» به معنای «واژه‌ها» غلط مصطلحی است که شاید ناشی از همین خلط املایی «واژه‌گان» و «واژگان» باشد. «واژگان» - اگر اصلاً درست باشد و نیازی به کاربردش در کنار «واژه‌ها» باشد - جمع «واژه» است. بر این اساس املاهای «سازه‌گان»، «صیغه‌گان»، «نشانه‌گان» نیز بر صورت‌های بدون «ه» آنها برتری دارد. «داده‌گان» را هم از همین‌جا باید قیاس گرفت.
- منابع:
- سامعی، حسین (١۳٩۳). الگوهای ساخت واژه در زبان فارسی. با همکاری ملیحه تفسیری. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- طباطبایی، علاءالدین (١۳٩۵). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
- مارتینه، آندره (١۳۸٠). تراز دگرگونی‌های آوایی. ترجمۀ هرمز میلانیان. تهران: هرمس.
منوچهر فروزنده فرد
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
