نمایش مبدأ برای یادداشت: «گشاده‌زبان» یا «گشاده زبان»؟ (دربارۀ فاصله‌گذاری واژه‌ها در شاهنامه)

۸ مرداد ۱۴۰۰
===«گشاده‌زبان» یا «گشاده زبان»؟ (دربارۀ فاصله‌گذاری واژه‌ها در شاهنامه)===
<pre style="color: blue">منوچهر فروزنده فرد
</pre>
در ''شاهنامۀ'' مصحَّح خالقی مطلق به فاصلۀ چند بیت دو بار با صورت زبانی ''گشاده زبان'' (به همین صورت یعنی با فاصلۀ کامل میان دو واژه) روبه‌رو می‌شویم:

- جوانی بیامد ''گشاده زبان''

سَخُن گفتنی خوب و طبعی روان (فردوسی، ۱۳۶۶: ۱۳، ب ۱۲۸ (=همو، ۱۳۹۶: ۱۳))

- ''گشاده زبان'' و جوانیت هست

سَخُن گفتن پهلَوانیت هست (فردوسی، ۱۳۶۶: ۱۴، ب ۱۴۳ (= همو، ۱۳۹۶: ۱۴))

مصحِّح در یادداشت‌های خود دربارۀ این دو بیت چنین نوشته‌است:

<blockquote>
ب ۱۲۸. ''گشاده‌زبان'' که اجزای آن باید تنگ یکدیگر نوشته شوند، یعنی «سخنور، فصیح» و همین ترکیب در بیت ۱۴۳ به معنی «فصاحت» آمده‌است (خالقی مطلق، ۱۳۸۰: ۲۳ (= همو، ۱۳۹۶: ۲۳)).

ب ۱۴۳. اجزای ترکیب ''گشاده‌زبان'' به معنی «فصاحت، سخنوری» باید تنگ یکدیگر نوشته شوند (خالقی مطلق، ۱۳۸۰: ۲۵ (= همو، ۱۳۹۶: ۲۵)).
</blockquote>

در پیرایش جدید مصحِّح از ''شاهنامه'' نیز در هر دو بیت موردبحث صورت ''گشاده‌زوان'' (با نیم‌فاصله) آمده‌است:

- جُوانی بیامد ''گشاده‌زوان''

سَخُن‌گفتنی خوب و طبعی روان (فردوسی، ۱۳۹۴: ۶، ب ۱۲۸)

- ''گشاده‌زوان'' و جُوانیْت هست

سَخُن‌گفتنِ پَهلَوانیْت هست (فردوسی، ۱۳۹۴: ۷، ب ۱۴۳)

آشکار است که مصحح به لحاظ دستوری و رسم‌الخطی دچار اشتباه شده‌است. در واقع در این ابیات با دو صورت زبانی مواجهیم: یک صورت زبانی ـ که باید آن را ''گشاده‌زبان'' (=''گشاده‌زوان'') و به‌صورت یک کلمه نوشت ـ واژۀ مرکب برون‌مرکز از نوع صفت دارندگی یا به اصطلاح «بهووریهی» و به معنی «دارای زبانِ گشاده (کنایه از سخنور و فصیح)» است (برای آگاهی بیشتر دربارۀ این نوع واژه‌ها نک. شقاقی، ۱۳۸۹: ۱۲۴؛ طباطبایی، ۱۳۹۳: ۶۶؛ متیوز، ۲۰۰۷: ۳۶، ذیل bahuvrihi) و صورت زبانی دوم ـ که باید ''گشاده زبان'' (=''گشاده زوان'') یعنی به‌صورت دو کلمه نوشته شود ـ در واقع یک گروه اسمی است که از صفت مقدم و موصوف مؤخر تشکیل شده و به معنی «زبانِ گشاده (کنایه از سخنوری و فصاحت)» است. بر این اساس املای درست ابیات یادشده بدین صورت است:  

- جوانی بیامد ''گشاده‌زبان'' (= دارای زبانِ گشاده، سخنور)...

- ''گشاده زبان'' (= زبانِ گشاده، سخنوری) و جوانیت هست...
**
متأسفانه خالقی مطلق در همۀ موارد ترکیبات وصفی مقلوب (صفت مقدم + موصوف مؤخر) را با نیم‌فاصله نوشته و در یادداشت‌ها هم بر این شیوۀ خود اصرار دارد. این شیوه چنان‌که دیدیم به لحاظ دستوری صحیح نیست و باید در ویرایش نهایی ''[[شاهنامه]]'' اصلاح شود.
----
*منابع:
- [[خالقی مطلق، جلال]]، ۱۳۸۰، ''[[یادداشت‌های شاهنامه]]''، بخش یکم، نیویورک.

- [[خالقی مطلق، جلال]]، ۱۳۹۶، ''[[یادداشت‌های شاهنامه]]''، دفتر یکم، چ۴، تهران، [[مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی: انتشارات|مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی]]. 

- [[شقاقی، ویدا]]، ۱۳۸۹، ''[[مبانی صرف]]''، چ۴، تهران، [[سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت): انتشارات|سمت]].

- [[طباطبایی، علاءالدین]]، ۱۳۹۳، ''[[ترکیب در زبان فارسی]]''، تهران، [[فرهنگستان زبان و ادب فارسی: انتشارات|فرهنگستان زبان و ادب فارسی]].

- [[فردوسی|فردوسی، ابوالقاسم]]، ۱۳۶۶، ''[[شاهنامه]]''، به کوشش [[خالقی مطلق، جلال|جلال خالقی مطلق]]، دفتر یکم، نیویورک.

- [[فردوسی|فردوسی، ابوالقاسم]]، ۱۳۹۴، ''[[شاهنامه]]''، پیرایش [[خالقی مطلق، جلال|جلال خالقی مطلق]]، ج۱، تهران، [[سخن (انتشارات)|سخن]].

- [[فردوسی|فردوسی، ابوالقاسم]]، ۱۳۹۶، ''[[شاهنامه]]''، به کوشش [[خالقی مطلق، جلال|جلال خالقی مطلق]]، دفتر یکم، چ۴، تهران، [[مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی: انتشارات|مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی]].

.Matthews, P. H., 2007, ''Oxford Concise Dictionary of Linguistics'', 2nd ed., Oxford, Oxford University Press -
----
[[پارسی‌شناسی: منوچهر فروزنده فرد|دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در ''پارسی‌شناسی'']]
----
[[پارسی‌شناسی: یادداشت‌های همکاران|دیگر یادداشت‌های همکاران ''پارسی‌شناسی'']]