یادداشت: «گشاده‌زبان» یا «گشاده زبان»؟ (دربارۀ فاصله‌گذاری واژه‌ها در شاهنامه)
۸ مرداد ۱۴۰۰
«گشاده‌زبان» یا «گشاده زبان»؟ (دربارۀ فاصله‌گذاری واژه‌ها در شاهنامه)
منوچهر فروزنده فرد
در شاهنامۀ مصحَّح خالقی مطلق به فاصلۀ چند بیت دو بار با صورت زبانی گشاده زبان (به همین صورت یعنی با فاصلۀ کامل میان دو واژه) روبه‌رو می‌شویم:
- جوانی بیامد گشاده زبان
سَخُن گفتنی خوب و طبعی روان (فردوسی، ۱۳۶۶: ۱۳، ب ۱۲۸ (=همو، ۱۳۹۶: ۱۳))
- گشاده زبان و جوانیت هست
سَخُن گفتن پهلَوانیت هست (فردوسی، ۱۳۶۶: ۱۴، ب ۱۴۳ (= همو، ۱۳۹۶: ۱۴))
مصحِّح در یادداشت‌های خود دربارۀ این دو بیت چنین نوشته‌است:
ب ۱۲۸. گشاده‌زبان که اجزای آن باید تنگ یکدیگر نوشته شوند، یعنی «سخنور، فصیح» و همین ترکیب در بیت ۱۴۳ به معنی «فصاحت» آمده‌است (خالقی مطلق، ۱۳۸۰: ۲۳ (= همو، ۱۳۹۶: ۲۳)).
ب ۱۴۳. اجزای ترکیب گشاده‌زبان به معنی «فصاحت، سخنوری» باید تنگ یکدیگر نوشته شوند (خالقی مطلق، ۱۳۸۰: ۲۵ (= همو، ۱۳۹۶: ۲۵)).
در پیرایش جدید مصحِّح از شاهنامه نیز در هر دو بیت موردبحث صورت گشاده‌زوان (با نیم‌فاصله) آمده‌است:
- جُوانی بیامد گشاده‌زوان
سَخُن‌گفتنی خوب و طبعی روان (فردوسی، ۱۳۹۴: ۶، ب ۱۲۸)
- گشاده‌زوان و جُوانیْت هست
سَخُن‌گفتنِ پَهلَوانیْت هست (فردوسی، ۱۳۹۴: ۷، ب ۱۴۳)
آشکار است که مصحح به لحاظ دستوری و رسم‌الخطی دچار اشتباه شده‌است. در واقع در این ابیات با دو صورت زبانی مواجهیم: یک صورت زبانی ـ که باید آن را گشاده‌زبان (=گشاده‌زوان) و به‌صورت یک کلمه نوشت ـ واژۀ مرکب برون‌مرکز از نوع صفت دارندگی یا به اصطلاح «بهووریهی» و به معنی «دارای زبانِ گشاده (کنایه از سخنور و فصیح)» است (برای آگاهی بیشتر دربارۀ این نوع واژه‌ها نک. شقاقی، ۱۳۸۹: ۱۲۴؛ طباطبایی، ۱۳۹۳: ۶۶؛ متیوز، ۲۰۰۷: ۳۶، ذیل bahuvrihi) و صورت زبانی دوم ـ که باید گشاده زبان (=گشاده زوان) یعنی به‌صورت دو کلمه نوشته شود ـ در واقع یک گروه اسمی است که از صفت مقدم و موصوف مؤخر تشکیل شده و به معنی «زبانِ گشاده (کنایه از سخنوری و فصاحت)» است. بر این اساس املای درست ابیات یادشده بدین صورت است:
- جوانی بیامد گشاده‌زبان (= دارای زبانِ گشاده، سخنور)...
- گشاده زبان (= زبانِ گشاده، سخنوری) و جوانیت هست...
متأسفانه خالقی مطلق در همۀ موارد ترکیبات وصفی مقلوب (صفت مقدم + موصوف مؤخر) را با نیم‌فاصله نوشته و در یادداشت‌ها هم بر این شیوۀ خود اصرار دارد. این شیوه چنان‌که دیدیم به لحاظ دستوری صحیح نیست و باید در ویرایش نهایی شاهنامه اصلاح شود.
- منابع:
- خالقی مطلق، جلال، ۱۳۸۰، یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، نیویورک.
- خالقی مطلق، جلال، ۱۳۹۶، یادداشت‌های شاهنامه، دفتر یکم، چ۴، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- شقاقی، ویدا، ۱۳۸۹، مبانی صرف، چ۴، تهران، سمت.
- طباطبایی، علاءالدین، ۱۳۹۳، ترکیب در زبان فارسی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- فردوسی، ابوالقاسم، ۱۳۶۶، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر یکم، نیویورک.
- فردوسی، ابوالقاسم، ۱۳۹۴، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، ج۱، تهران، سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم، ۱۳۹۶، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر یکم، چ۴، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
.Matthews, P. H., 2007, Oxford Concise Dictionary of Linguistics, 2nd ed., Oxford, Oxford University Press -
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
