یادداشت: درد هجری کشیدهام که مپرس...: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
جز |
||
| سطر ۱۹: | سطر ۱۹: | ||
(ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵)) | (ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵)) | ||
| − | از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب شکرستان در تصریف و نحو پارسی- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد: | + | از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب ''شکرستان در تصریف و نحو پارسی''- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد: |
درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس | درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس | ||
نسخهٔ ۴ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۹:۴۱
۱۳ شهریور ۱۴۰۰
درد عشقی کشیدهام که مپرس...
منوچهر فروزنده فرد
بعضی غزل‌های موجود در دیوان حافظ۱ را چنان ساده می‌پنداریم که به خود اجازه نمی‌دهیم دربارۀ دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌هاشان تأمل کنیم. غزل «درد عشقی کشیدهام که مپرس» نیز ظاهراً از این شمار است. بیت اول این شعر را اغلب بدین صورت دیده و شنیده‌ایم:
درد عشقی کشیدهام که مپرس
زهر هجری چشیده‌ام که مپرس
(مطابق قزوینی-غنی، سایه، عیوضی و نیساری؛ نک. حافظ، ۱۳۲۰: ۱۸۳؛ همو، ۱۳۸۱: ۳۴۳؛ همو، ۱۳۸۵: ۵۴۰؛ نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۴)
حرکت‌گذاری نکردن نویسۀ نخست «درد» در این چهار چاپ نشان می‌دهد که لابد مصححان محترم «درد» را به فتح اول خوانده‌اند. خوانش صوتی موسوی گرمارودی و آهی نیز «دَرد» است. اما در برخی نسخ بیت را به صورت دیگری می‌یابیم:
درد عشقی کشیدهام که مپرس
دُرد هجری چشیده‌ام که مپرس
(ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵))
از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب شکرستان در تصریف و نحو پارسی- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد:
درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس
درد هجری خمیذه‌ام [کذا] که مبرس (حافظ، ۱۳۹۴: ۴۴)
اگر ضبط «خمیده‌ام» صحیح باشد و بتوان آن را به معنی «مرا خمانده‌است» گرفت، نهاد مصراع دوم باید «دَرد» باشد و در نتیجه نهاد مصراع نخست «دُرد» خواهد بود (کشیدن به معنی نوشیدن در حافظ کاربرد دارد؛ برای نمونه: می‌کشیم از قدح باده شرابی موهوم/... . واژه‌های «دُردکش» و «دُردی‌کش» را هم باید در نظر داشت). این نکته نیز احتمالا تأییدی است بر خوانش «دُرد» در مصراع اول بیت مورد بحث مطابق چاپ قزوینی-غنی و همانندان آن.
- پی‌نوشت:
۱در اینجا به بحث انتساب این‌گونه غزل‌ها به حافظ وارد نمی‌شویم. همین‌که در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان (مورخ ۸۰۱ ه.ق.) و حداقل ۳۵ نسخۀ قرن‌نهمی دیگر و همچنین همۀ چاپ‌های معتبر آمده کافی است که در خوانش آن تأمل کنیم.
- منابع:
- جونز، سِر ویلیام ← Jones
- حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۲۰). دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: چاپخانۀ مجلس.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۷۵). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری. ۲ ج. تهران: خوارزمی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۸۱). حافظ به سعی سایه. [به تصحیح امیر هوشنگ ابتهاج.] چاپ یازدهم. تهران: کارنامه.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۸۵). دیوان حافظ براساس نُه نسخۀ کامل کهن. تدوین و تصحیح رشید عیوضی. چ۲. تهران: امیرکبیر.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۹۴). دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل. کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ محمد گلندام (جامع دیوان حافظ). نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول). به کوشش بهروز ایمانی. تهران: میراث مکتوب.
- نیساری، سلیم (۱۳۸۵). دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ. ۲ ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
.Jones, Sir William (1804 [1771]). A Grammar of the Persian Language. London -
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: فروزنده فرد، منوچهر (١٣٩٧). «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ». فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
