یادداشت: درد هجری کشیدهام که مپرس...: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
جز |
||
| (۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| + | [[پرونده:Hafezpazhuhi.PNG|چپ|]] | ||
۱۳ شهریور ۱۴۰۰ | ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ | ||
===درد عشقی کشیدهام که مپرس...=== | ===درد عشقی کشیدهام که مپرس...=== | ||
| سطر ۱۹: | سطر ۲۰: | ||
(ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵)) | (ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵)) | ||
| − | از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب شکرستان در تصریف و نحو پارسی- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد: | + | از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب ''شکرستان در تصریف و نحو پارسی''- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد: |
درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس | درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس | ||
| سطر ۲۸: | سطر ۲۹: | ||
---- | ---- | ||
*پی‌نوشت: | *پی‌نوشت: | ||
| − | + | ۱. در اینجا به بحث انتساب این‌گونه غزل‌ها به حافظ وارد نمی‌شویم. همین‌که در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان (مورخ ۸۰۱ ه.ق.) و حداقل ۳۵ نسخۀ قرن‌نهمی دیگر و همچنین همۀ چاپ‌های معتبر آمده کافی است که در خوانش آن تأمل کنیم. | |
---- | ---- | ||
*منابع: | *منابع: | ||
- جونز، سِر ویلیام ← Jones | - جونز، سِر ویلیام ← Jones | ||
| − | - حافظ، شمس‌الدین | + | - حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۲۰، ''دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی''، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، چاپخانۀ مجلس. |
| − | - حافظ، شمس‌الدین | + | - حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۷۵، ''دیوان حافظ''، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ۲ج، تهران، خوارزمی. |
| − | - حافظ، شمس‌الدین | + | - حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۱، ''حافظ به سعی سایه''، [به تصحیح امیر هوشنگ ابتهاج،] چ۱۱، تهران، کارنامه. |
| − | - حافظ، شمس‌الدین | + | - حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۵، ''دیوان حافظ براساس نُه نسخۀ کامل کهن''، تدوین و تصحیح رشید عیوضی، چ۲، تهران، امیرکبیر. |
| − | - حافظ، شمس‌الدین | + | - حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۹۴، ''دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل. کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ محمد گلندام (جامع دیوان حافظ)''، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، میراث مکتوب. |
| − | - نیساری، | + | - نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، ''دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ''، ۲ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. |
| − | .Jones, Sir William | + | .Jones, Sir William, 1804 [1771], ''A Grammar of the Persian Language'', London - |
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: | این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: | ||
| − | فروزنده فرد، | + | فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، ''فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)''، ش٨، ص١-١٠. [http://bayanbox.ir/download/3971816134172839354/selsele.pdf بارگیری] |
[[پارسی‌شناسی: منوچهر فروزنده فرد|دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در ''پارسی‌شناسی'']] | [[پارسی‌شناسی: منوچهر فروزنده فرد|دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در ''پارسی‌شناسی'']] | ||
---- | ---- | ||
[[پارسی‌شناسی: یادداشت‌های همکاران|دیگر یادداشت‌های همکاران ''پارسی‌شناسی'']] | [[پارسی‌شناسی: یادداشت‌های همکاران|دیگر یادداشت‌های همکاران ''پارسی‌شناسی'']] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ اکتبر ۲۰۲۱، ساعت ۲۰:۱۵
۱۳ شهریور ۱۴۰۰
درد عشقی کشیدهام که مپرس...
منوچهر فروزنده فرد
بعضی غزل‌های موجود در دیوان حافظ۱ را چنان ساده می‌پنداریم که به خود اجازه نمی‌دهیم دربارۀ دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌هاشان تأمل کنیم. غزل «درد عشقی کشیدهام که مپرس» نیز ظاهراً از این شمار است. بیت اول این شعر را اغلب بدین صورت دیده و شنیده‌ایم:
درد عشقی کشیدهام که مپرس
زهر هجری چشیده‌ام که مپرس
(مطابق قزوینی-غنی، سایه، عیوضی و نیساری؛ نک. حافظ، ۱۳۲۰: ۱۸۳؛ همو، ۱۳۸۱: ۳۴۳؛ همو، ۱۳۸۵: ۵۴۰؛ نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۴)
حرکت‌گذاری نکردن نویسۀ نخست «درد» در این چهار چاپ نشان می‌دهد که لابد مصححان محترم «درد» را به فتح اول خوانده‌اند. خوانش صوتی موسوی گرمارودی و آهی نیز «دَرد» است. اما در برخی نسخ بیت را به صورت دیگری می‌یابیم:
درد عشقی کشیدهام که مپرس
دُرد هجری چشیده‌ام که مپرس
(ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵))
از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب شکرستان در تصریف و نحو پارسی- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد:
درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس
درد هجری خمیذه‌ام [کذا] که مبرس (حافظ، ۱۳۹۴: ۴۴)
اگر ضبط «خمیده‌ام» صحیح باشد و بتوان آن را به معنی «مرا خمانده‌است» گرفت، نهاد مصراع دوم باید «دَرد» باشد و در نتیجه نهاد مصراع نخست «دُرد» خواهد بود (کشیدن به معنی نوشیدن در حافظ کاربرد دارد؛ برای نمونه: می‌کشیم از قدح باده شرابی موهوم/... . واژه‌های «دُردکش» و «دُردی‌کش» را هم باید در نظر داشت). این نکته نیز احتمالا تأییدی است بر خوانش «دُرد» در مصراع اول بیت مورد بحث مطابق چاپ قزوینی-غنی و همانندان آن.
- پی‌نوشت:
۱. در اینجا به بحث انتساب این‌گونه غزل‌ها به حافظ وارد نمی‌شویم. همین‌که در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان (مورخ ۸۰۱ ه.ق.) و حداقل ۳۵ نسخۀ قرن‌نهمی دیگر و همچنین همۀ چاپ‌های معتبر آمده کافی است که در خوانش آن تأمل کنیم.
- منابع:
- جونز، سِر ویلیام ← Jones
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۲۰، دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، چاپخانۀ مجلس.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۷۵، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ۲ج، تهران، خوارزمی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۱، حافظ به سعی سایه، [به تصحیح امیر هوشنگ ابتهاج،] چ۱۱، تهران، کارنامه.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۵، دیوان حافظ براساس نُه نسخۀ کامل کهن، تدوین و تصحیح رشید عیوضی، چ۲، تهران، امیرکبیر.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۹۴، دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل. کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ محمد گلندام (جامع دیوان حافظ)، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، میراث مکتوب.
- نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، ۲ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
.Jones, Sir William, 1804 [1771], A Grammar of the Persian Language, London -
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
