یادداشت: درد هجری کشیده‌ام که مپرس...

۱۳ شهریور ۱۴۰۰

درد عشقی کشیده‌ا‌م که مپرس...

منوچهر فروزنده فرد

بعضی غزل‌های موجود در دیوان حافظ^۱ را چنان ساده می‌پنداریم که به خود اجازه نمی‌دهیم دربارۀ دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌هاشان تأمل کنیم. غزل «درد عشقی کشیده‌ام که مپرس» نیز ظاهراً از این شمار است. بیت اول این شعر را اغلب بدین صورت دیده و شنیده‌ایم:

درد عشقی کشیده‌ام که مپرس

زهر هجری چشیده‌ام که مپرس

(مطابق قزوینی-غنی، سایه، عیوضی و نیساری؛ نک. حافظ، ۱۳۲۰: ۱۸۳؛ همو، ۱۳۸۱: ۳۴۳؛ همو، ۱۳۸۵: ۵۴۰؛ نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۴)

حرکت‌گذاری نکردن نویسۀ نخست «درد» در این چهار چاپ نشان می‌دهد که لابد مصححان محترم «درد» را به فتح اول ‌خوانده‌اند. خوانش صوتی موسوی گرمارودی و آهی نیز «دَرد» است. اما در برخی نسخ بیت را به صورت دیگری می‌یابیم:

درد عشقی کشیده‌ام که مپرس

دُرد هجری چشیده‌ام که مپرس

(ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵))

از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب شکرستان در تصریف و نحو پارسی- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (جونز، ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد:

درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس

درد هجری خمیذه‌ام [کذا] که مبرس (حافظ، ۱۳۹۴: ۴۴)

اگر ضبط «خمیده‌ام» صحیح باشد و بتوان آن را به معنی «مرا خمانده‌است» گرفت، نهاد مصراع دوم باید «دَرد» باشد و در نتیجه نهاد مصراع نخست «دُرد» خواهد بود (کشیدن به معنی نوشیدن در حافظ کاربرد دارد؛ برای نمونه: می‌کشیم از قدح باده شرابی موهوم/... . واژه‌های «دُردکش» و «دُردی‌کش» را هم باید در نظر داشت). این نکته نیز احتمالا تأییدی است بر خوانش «دُرد» در مصراع اول بیت مورد بحث مطابق چاپ قزوینی-غنی و همانندان آن.

---

• پی‌نوشت:

۱. در اینجا به بحث انتساب این‌گونه غزل‌ها به حافظ وارد نمی‌شویم. همین‌که در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان (مورخ ۸۰۱ ه.ق.) و حداقل ۳۵ نسخۀ قرن‌نهمی دیگر و همچنین همۀ چاپ‌های معتبر آمده کافی است که در خوانش آن تأمل کنیم.

---

• منابع:

- جونز، سِر ویلیام ← Jones

- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۲۰، دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، چاپخانۀ مجلس.

- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۷۵، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ۲ج، تهران، خوارزمی.

- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۱، حافظ به سعی سایه، [به تصحیح امیر هوشنگ ابتهاج،] چ۱۱، تهران، کارنامه.

- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۵، دیوان حافظ براساس نُه نسخۀ کامل کهن، تدوین و تصحیح رشید عیوضی، چ۲، تهران، امیرکبیر.

- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۹۴، دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل. کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ محمد گلندام (جامع دیوان حافظ)، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، میراث مکتوب.

- نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، ۲ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

.Jones, Sir William, 1804 [1771], A Grammar of the Persian Language, London -

این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: 
فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری 

دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی

---

دیگر یادداشت‌های همکاران پارسی‌شناسی