یادداشت: درد هجری کشیدهام که مپرس...
۱۳ شهریور ۱۴۰۰
درد عشقی کشیدهام که مپرس...
منوچهر فروزنده فرد
بعضی غزل‌های موجود در دیوان حافظ۱ را چنان ساده می‌پنداریم که به خود اجازه نمی‌دهیم دربارۀ دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌هاشان تأمل کنیم. غزل «درد عشقی کشیدهام که مپرس» نیز ظاهراً از این شمار است. بیت اول این شعر را اغلب بدین صورت دیده و شنیده‌ایم: درد عشقی کشیدهام که مپرس/ زهر هجری چشیده‌ام که مپرس (مطابق قزوینی-غنی، سایه، عیوضی و نیساری؛ نک. حافظ، ۱۳۲۰: ۱۸۳؛ همو، ۱۳۸۱: ۳۴۳؛ همو، ۱۳۸۵: ۵۴۰؛ نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۴) حرکت‌گذاری نکردن نویسۀ نخست «درد» در این چهار چاپ نشان می‌دهد که لابد مصححان محترم «درد» را به فتح اول خوانده‌اند. خوانش صوتی موسوی گرمارودی و آهی نیز «دَرد» است. اما در برخی نسخ بیت را به صورت دیگری می‌یابیم: درد عشقی کشیدهام که مپرس/ دُرد هجری چشیده‌ام که مپرس (ضبط خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۵۴۶) و برخی نسخ گزارش‌شده در دفتر دگرسانی‌ها (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۹۲۵)) از صورت اخیر می‌توان دریافت که اگر بیت را مطابق ضبط قزوینی- غنی (و اقرانش) نیز در نظر بگیریم کلمۀ «درد» ایهام دوگانه‌خوانی دارد: ۱. دَرد ۲. دُرد. بعید نیست که شاعر خود پیش‌سرودۀ حاوی جناس «دَرد - دُرد» (یعنی ضبط نسخ کهن‌تر و ضبط مختار خانلری) را به صورت نهایی «درد - زهر» (یعنی ضبط قزوینی-غنی و اقرانش) تبدیل کرده باشد تا ایهام دوگانه‌خوانی پدید آورد (و ضمناً زیبایی تناسب آوایی «زهر» و «هجر» را هم به بیت بیفزاید). آنچه نگارنده را بدین دوگانه‌خوانی رهنمون شد خوانش سِر ویلیام جونز (به قول خودش: یونس اوکسفردی) از این بیت بود. وی در کتاب شکرستان در تصریف و نحو پارسی- که حدود دویست‌وپنجاه سال پیش، یعنی در ۱۷۷۱ میلادی، تألیف شده‌است - بیت را با ضبط «درد - هجر» اما با خوانش و حرکت‌گذاری صریح «دُرد» به ضم اول آورده‌است (Jones, ۱۸۰۴ [۱۷۷۱]: ۶۰). در پایان لازم است به ضبط بیت در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان، یعنی نسخۀ ۸۰۱، نیز اشاره شود. این نسخه نیز مانند نسخ کهن دیگر «درد - درد» دارد: درد عشقی کشیذه‌ام که مبرس/ درد هجری خمیذه‌ام [کذا] که مبرس (حافظ، ۱۳۹۴: ۴۴) اگر ضبط «خمیده‌ام» صحیح باشد و بتوان آن را به معنی «مرا خمانده‌است» گرفت، نهاد مصراع دوم باید «دَرد» باشد و در نتیجه نهاد مصراع نخست «دُرد» خواهد بود (کشیدن به معنی نوشیدن در حافظ کاربرد دارد؛ برای نمونه: می‌کشیم از قدح باده شرابی موهوم/... . واژه‌های «دُردکش» و «دُردی‌کش» را هم باید در نظر داشت). این نکته نیز احتمالا تأییدی است بر خوانش «دُرد» در مصراع اول بیت مورد بحث مطابق چاپ قزوینی-غنی و همانندان آن.
- پی‌نوشت:
۱در اینجا به بحث انتساب این‌گونه غزل‌ها به حافظ وارد نمی‌شویم. همین‌که در قدیم‌ترین نسخۀ کامل دیوان (مورخ ۸۰۱ ه.ق.) و حداقل ۳۵ نسخۀ قرن‌نهمی دیگر و همچنین همۀ چاپ‌های معتبر آمده کافی است که در خوانش آن تأمل کنیم.
- منابع:
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: فروزنده فرد، منوچهر (١٣٩٧). «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ». فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
