التوسل الی الترسل
التوسل الی الترسل Ɂat-tavassol-o Ɂela t-tarassol [اسم خاص] {عربی}
مجموعه‌ای از منشآت و نامه‌های بهاءالدین محمد بن مؤید بغدادی، منشی علاءالدین تکش خوارزمشاه که در قرن ششم هجری می‌زیسته‌است. مؤلف کتاب چنان‌که در آغاز اثرش می‌گوید به اصرار جمعی که سبک و سیاق او را در نوشتن می‌پسندیده‌اند قسمتی از مکاتیب و رسالات خود را فراهم آورده و در این کتاب مرتب و مدون ساخته‌است. التوسل الی الترسل مشتمل بر یک دیباجه و دو فصلِ مقدمه‌مانند و سه قسم است. موضوع دیباجه حمد خداوند و نعت پیامبر و آل و اصحاب او و ستایش سلطان وقت و سبب تألیف کتاب است و از دو فصلی که به منزلهٔ مقدمه است، فصل اول را مؤلف به مدح و ثنای بهاءالدینِ وزیر اختصاص داده و در فصل دوم اندکی دربارهٔ سبک‌های مختلف انشا و نویسندگی و شیوه و طریقهٔ مختار خویش سخن گفته‌است؛ اما سه قسم اصلی کتاب به این ترتیب است: «اول مناشیر دیوانی و فتوح و عهد و معاهدات؛ دوم امثله و مکاتبات که از حضرت اجلهاالله به ملوک و اصحاب اطراف نافذ گشت؛ سِیُم اخوانیات و ملاطفاتی که من به بزرگان و دوستان نوشته‌ام» (بهاءالدین بغدادی، ۱۳۸۵: ۱۲). در پایان کتاب نیز نویسنده چند قطعهٔ انشا را که مناسبِ افتتاح انواع مراسلات بوده‌است، برای نمونه و آورده‌است و مجموعه را به یک قصیدهٔ فارسی در بیان حال خویش و توصیف کتاب و یک قصیدهٔ عربی در مدح بهاءالدین وزیر ختم کرده‌است. نثر کتاب نثری مصنوع، متکلف، دارای اطناب خسته‌کننده و پر از لغات و اصطلاحات عربی است و از نخستین نمونه‌های نثر مصنوع فارسی است که راه انحطاط را پیش گرفته‌است. نویسنده در آغاز کتابش، شیوهٔ نوشتن نویسندگان هم‌روزگارش را به دو دسته تقسیم می‌کند و دراین‌باره می‌نویسد: «سخن به اعتبار مترسلان اِما مصنوع باشد و اِما مطبوع، و مصنوع را به‌حسب اختلاف صنعت‌ها اقسام فراوان دارد و انواع متفنن است [...] و مطبوع یا کلام جزل و محکم باشد که آثار قوت خاطر از اثنای آن معاینه می‌شود یا سخن رقیق و دل‌آویز که دلایل لطف طبع از مضمون آن مشاهده می‌افتد» (همان: ۹). و شیوهٔ نوشتن خود را آمیزه‌ای از این دو سبک دانسته‌است. البته این سخن او چندان درست نیست و اغلب بخش‌های کتاب به نثری مصنوع و نادلنشین نوشته شده‌است و بخش‌هایی که به نثری ساده و روان و مطبوع نگاشته شده باشد، بسیار کم است. نثر التوسل الی الترسل ـ هرچند عوفی در لباب‌الالباب و وراوینی در مرزبان‌نامه آن را ستوده‌اند ـ نثری است بی‌نمک و بی‌مزه که در اغلب بخش‌ها مقصود نویسنده در لابه‌لای زیاده‌گویی‌ها و لفاظی‌های بی‌مورد گم می‌شودو البته این کتاب می‌تواند از لحاظ تاریخی به واسطهٔ اشتمال آن بر اشاراتی به وقایع اواخر دورهٔ خوارزمشاهیان و معاصران ایشان از غوریان و اتابکان آذربایجان مهم باشد. کتاب التوسل الی الترسل را احمد بهمنیار از روی دو نسخهٔ لیدن و پاریس تصحیح و در سال ۱۳۱۵ هـ ش منتشر کرده‌است که تصحیحی پر از ایراد و اشکال است. سهیلا یوسفی در مقاله‌ای با عنوان «بررسی التوسل الی الترسل بهاءالدین بغدادی و معرفی نسخ نویافته» که در سال ۱۳۹۴ در مجلهٔ آیینهٔ میراث منتشر کرده، مدعی شده که مشغول تصحیح دوباره‌ای از این کتاب است، اما هنوز این تصحیح مجدّد وارد بازار کتاب نشده‌است.
- منبع:
- بهاءالدین بغدادی، محمد بن مؤید (۱۳۸۵). التوسل الی الترسل. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: اساطیر.
محسن احمدوندی
