فارس‌نامه
فارس‌نامه fârs-nâme [اسم خاص] {فارسی}
کتابی از ابن بلخی. فارس‌نامه نخستین کتاب مستقلی است که دربارهٔ تاریخ و جغرافیای سرزمین پارس نوشته شده‌است. تاریخ تألیف این کتاب به اوایل قرن ششم هجری قمری (تقریباً قبل از ۵۱۰ هـ. ق.) برمی‌گردد و هویت نویسندهٔ آن بر ما معلوم نیست؛ تنها در یک جا نویسنده به این نکته اشاره می‌کند که اگرچه بلخی‌نژاد است اما تربیتِ پارس دارد و در پارس بزرگ شده‌است. دلیل این امر را نیز چنین عنوان می‌کند که جدّش دستی در کارهای دولتی داشته‌است و احتمالاً به همین دلیل به پارس مهاجرت کرده‌‌اند (ابن بلخی، ۱۳۸۵: ۳). ازاین‌رو معمولاً از مؤلف کتاب با نام ابن بلخی یاد می‌کنند. فارس‌نامه بعد از زین الاخبار قدیمی‌ترین کتابِ تألیفی دربارهٔ تاریخ ایران به زبان فارسی است. این کتاب دو بخش اصلی دارد: بخش تاریخی و بخش جغرافیایی. بخش نخست آن دربارهٔ تاریخ پادشاهان ایران باستان است و نویسنده در این بخش به‌ترتیب سلسله‌های پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان و مدت زمان حکومت پادشاهان هر سلسله و اقدامات مهم هر یک را برمی‌شمارد و سپس حملهٔ اعراب به ایران و تصرف پارس را شرح می‌دهد. در بخش دوم کتاب، نویسنده به شرح جغرافیای پارس می‌پردازد، کورَت‌های پنج‌گانه آن و شهرهای هر کوره را توضیح می‌دهد، رودها و دریاچه‌ها و مرغزارها و قلعه‌ها و مسافت بین شهرهای مختلف پارس را برمی‌شمارد، احوال برخی اقوام پارس ازجمله شبانکاره، اسماعیلیان، رامانیان، کرزوبیان، مسعودیان، شکانیان را شرح و توضیحی مختصر می‌دهد و درنهایت میزان مالیات شهرهای مختلف پارس را برمی‌شمارد. اگرچه بخش وسیعی از اطلاعاتی که نویسنده در بخش تاریخی کتاب ارائه می‌دهد برگرفته از منابع پیشین و ازجمله تاریخ طبری است، اما تحلیل‌های نویسنده از اتفاقات تاریخی در جایگاه خود بسیار حائز اهمیت است. در ضمن بخش‌های پایانی کتاب که دربارهٔ میزان مالیات شهرهای مختلف پارس و اقوام مختلف ساکن این سرزمین است، کاملاً نو است و در هیچ اثر دیگری نیامده‌است. نثر فارس‌نامه به شیوهٔ نثر ساده و مُرسَل عصر سامانی است، به این معنی که میزان لغات عربی در آن کم و میزان صنایع بدیعی در آن به‌اندازه است.
- منبع:
- ابن بلخی (۱۳۸۵). فارس‌نامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: اساطیر.
محسن احمدوندی
