ویرایش زبانی: ابان
آبان/ اَبان
نجفی (۱۳۹٠: ۱-٢) در مدخل «آبان/ ابان» نوشته‌است:
نام ماه هشتم سال شمسی. معمولاً آبان را اصیل و اَبان را نادرست می‌شمارند، ولی اَبان نیز کم‌وبیش در متون معتبر فارسی به کار رفته‌است و نمی‌توان آن را غلط دانست:
پس از شهریور و مهر و ابان و آذر و دی دان
که بر بهمن جز اسفندارمذ ماهی نیفزاید (ابونصر فراهی، نقل از لغت‌نامه)
برای واژۀ ابان در فرهنگ جامع زبان فارسی افزون بر شاهد ابونصر فراهی، شواهدی از شعر ادیب‌الممالک و نثر جعفر شهری نیز آمده‌است (نک. صادقی، ۱۳۹۵: ٢٢). البته باید توجه داشت که صورت معیار این واژه آبان است و صورت ابان اگرچه درست است، امروزه غیرمعیار محسوب می‌شود (نیز نک. طبیب‌زاده، ۱۳۹۶: بیست‌وسه؛ دانشور، ۱۳۶۷: ۱۴ [با استفاده از طبیب‌زاده، ۱۳۹۶: ۱]). چنانکه صادقی (۱۳۹۸: ۱۵) اشاره کرده‌است سال‌خوردگان قم و عوام اصفهان نیز آبان را ابان تلفظ می‌کنند.
تخفیف «آ»ی آغازی به «اَ» در گونه‌های مختلف فارسی شواهدی دیگری نیز دارد؛ مانند ارده که در اصل آرده (صفت مفعولی از آردن) است و اباد که در فارسی قمی به‌جای آباد در نام‌های جغرافیایی کاربرد دارد (همان‌جا). همچنین واژۀ ابهر که آن را از آب‌هر «آسیاب» دانسته‌اند (نک. همان: ۱۴).
جای دیگری که گونۀ ابان به کار رفته واژۀ مهرَبانی۱ به معنی «نوعی از جامۀ لطیف و نازک به‌غایت خوش‌قماش (برهان). جامۀ بسیار باریک» (دهخدا، ۱۳۷۷، ذیل «مهربانی») است که ظاهراً از مهر (ماه هفتم سال)، اَبان (ماه هشتم سال) و پسوند نسبت ـ ی ساخته شده‌است و در اصل به معنی «جامه‌ای که در ماه‌های مهر و آبان می‌پوشند، جامۀ پاییزی» بوده‌است (نک. قائم‌مقامی، ۱۳۹۴: ۴۹)٢.
واژۀ مهربانی به معنی یادشده در ابیات زیر از سعدی (به‌صورت ایهامی) دیده می‌شود (شواهد برگرفته از عظیمی، ۱۳۹۹):
- سعدی هزار جامه به روزی قبا کند
یک مهربانی از تو به سالی نیافته (نک. سعدی، ۱۳۸۵: ٢۴۷؛ همو، ۱۳۸۹: ۵۹۴).
- وقت گل و روز شادمانی آمد
آن شد که به سرما نتوانی آمد
رفت آنکه دلت به مهر ما گرم نبود
سرما شد و وقت مهربانی آمد (نک. سعدی، ۱۳۸۹: ۶۷۱).
- پی‌نوشت
۱. در لغت‌نامه تلفظ این واژه به سکونِ را یعنی به‌صورت mehrbâni در نظر گرفته شده، ولی بر اساس ریشه‌شناسی تلفظ درست‌تر باید به فتحِ را یعنی به‌صورت mehrabâni باشد. بر همین اساس و با توجه به ایهام ابیاتی از سعدی که در ادامه می‌آید می‌توان تلفظ واژۀ مهربانی به معنی «محبت» را هم در زمان سعدی mehrabâni دانست. ضمناً با توجه به تفاوت ریشۀ مهربانی به معنی «محبت» و مهربانی به معنی «جامۀ پاییزی» این دو را باید مدخل‌های جداگانه به شمار آورد؛ یعنی مهربانی۱ و مهربانی٢.
٢. قائم‌مقامی مهربانی را از مقولۀ نحت دانسته‌است که درست نمی‌نماید، زیرا چیزی از اجزای این واژه، یعنی mehr و abân و i، حذف نشده‌است (اگر بنا باشد حذف همزۀ آغازی ابان را دلیل نحت بدانیم، واژه‌هایی چون گلاب و دانش‌آموز نیز منحوت‌اند!).
- منابع
- دانشور، عبدالمحمد، ۱۳۶۷، «در حاشیۀ "غلط ننویسیم"»، اطلاعات، ش۱۸۵۲۲، سه‌شنبه ۴ مرداد، ص۱۴.
- دهخدا، علی‌اکبر، ۱۳۷۷، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران و روزنه.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، ۱۳۸۵، غزل‌های سعدی، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، سخن.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، ۱۳۸۹، کلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، چ۱۵، تهران، امیرکبیر.
- صادقی، علی‌اشرف، ۱۳۹۵، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج٢ (ا-اخیی)، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- صادقی، علی‌اشرف، ١٣٩٨ {تاریخ انتشار: ١۴٠٠}، «ریشه‌شناسی ده نام جغرافیایی مربوط به آذربایجان»، گزارش میراث، شمارۀ ٨٨ـ٨٩، ص١۴ـ٢٢.
- طبیب‌زاده، امید، ۱۳۹۶، غلط ننویسیم، از چاپ اول تا ویراست دوم: بررسی نقدهای نگاشته‌شده بر چاپ اول غلط ننویسیم و تأثیر آن‌ها بر ویراست دوم کتاب، تهران، کتاب بهار.
- عظیمی، میلاد، ۱۳۹۹، «مهربانی»، کانال تلگرامی «نور سیاه».
- قائم‌مقامی، احمدرضا، ۱۳۹۴، «ریشه‌شناسی و زبان فارسی (مقدمات)»، فرهنگ‌نویسی، ش۹، ص۳۷-۶۴.
- نجفی، ابوالحسن، ۱۳۹٠، غلط ننویسیم: فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی، چ۱۶، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
منوچهر فروزنده فرد
