پارسی‌شناسی: شیوه‌نامه

از پارسی‌شناسی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

شیوه‌نامۀ نگارش مدخل در پارسی‌شناسی

ـ آنچه در ادامه می‌آید شیوه‌نامۀ نگارش مدخل‌هاست. نگارش یادداشت‌ها لزوماً پیرو این شیوه‌نامه نخواهد بود.

ـ مورد/مواردی که احیاناً خلاف این شیوه‌نامه در مدخل‌ها ملاحظه شود در آینده ویرایش خواهد شد.

ـ این صفحه ویرایش، تکمیل و به‌روزرسانی خواهد شد.

ترتیب حروف الفبا و نویسه‌های فرعی خط فارسی

  • ترتیب حروف الفبای فارسی بدین‌صورت است:

آ، ا، (أ، [إ،]) ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، خ، د، ذ، ر، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، (ؤ،) ه، (ۀ، ۃ،) ی، (ئ،) ء

  • از کاربرد نشانه‌های «ي» و «ك» به‌جای «ی» و «ک» در متن‌های فارسی پرهیز می‌شود.
  • الـ آغازین مدخل در ترتیب الفبایی در نظر گرفته نمی‌شود (مثلاً التفهیم... ذیل حرف «ت» می‌آید)، اما الـ میانی ترکیب، عبارت و جمله در ترتیب الفبایی لحاظ می‌گردد.
  • همۀ ترکیب‌های یک واژه به ترتیب پس از آن می‌آیند. برای نمونه آب حیات بلافاصله پس از آب می‌آید و نه مثلاً پس از آبان (اگر بخواهیم این قاعده را به‌لحاظ صوری تبیین کنیم می‌توان گفت «فاصله» به لحاظ ترتیب الفبایی بر همۀ حروف مقدم است). در صورتی که صامت میانجی ی در ترکیب‌ها وجود داشته باشد، ممکن است بین یک واژه و ترکیب‌های آن فاصله بیفتد. برای نمونه آوای گفتار بلافاصله پس از آوا نمی‌آید و مدخل‌های متعددی بین آن‌ها قرار می‌گیرد.
  • نقطه، ویرگول، دونقطه، پرانتز/کمان و دیگر نشانه‌های سجاوندی در ترتیب الفبایی در نظر گرفته نمی‌شوند.

پیوسته‌نویسی/ جدانویسی و فاصله‌گذاری

در زمینۀ پیوسته‌نویسی یا جدانویسی پیرو دستور خط فارسی و فرهنگ املایی خط فارسی هستیم، اما برای یکدست‌سازی در مواردی که این منابع بیش از یک صورت را صحیح دانسته‌اند تنها یکی از آن صورت‌ها را معیار قرار می‌دهیم. برای نمونه، دستور خط فارسی نشانۀ جمع ـ ها را هم به‌صورت جدا و هم پیوسته (با تبصره‌هایی) صحیح می‌داند ولی ما در همۀ موارد ـ ها را جدا خواهیم نوشت.

دربارۀ فاصله‌گذاری نیز عمدتاً پیرو دستور خط فارسی و فرهنگ املایی خط فارسی هستیم.

حرکت‌گذاری

  • در عنوان صفحه و مدخل معمولاً از نشانه‌های فتحه/زبر (ـَ)، کسره/زیر (ـِ)، ضمه/پیش (ـُ)، تنوین جر/دوزیر (ـٍ)، تنوین رفع/دوپیش (ـٌ)، تشدید (ـّ)، سکون (ـْ)، الفک زبرین (ـٰ) و الفک زیرین (ـٖ) استفاده نمی‌شود ولی در توضیحات مدخل درصورت لزوم از آن‌ها ـ به‌ویژه از تشدید و کسرۀ اضافه ـ بهره خواهیم برد. درصورتی‌که چند مدخل هم‌نگاره (/هم‌نویسه/هم‌نگاشت) داشته باشیم در عنوان صفحه نیز از حدّاقلّ حرکت‌گذاری برای تمایز آن‌ها استفاده می‌شود: فِعل، فَعَل.
  • مد (در «آ»)، همزه (در «أ»، [«إ»،] «ؤ»، «ئ»)، تنوین نصب («اً/ ـاً»)، سرِیا (در «ۀ/ ـۀ») و نقطه‌های تای گرد («ة/ ـة») همواره ـ چه در عنوان صفحه و مدخل و چه در متن آن ـ نوشته می‌شوند.

رسم‌الخط اشعار و متون کهن

امروزین‌سازی رسم‌الخط گاه زیبایی‌های بلاغی برخی ابیات و عبارات کهن را از بین می‌برد؛ مثلاً در مصراع دوش رفتم بدر [= به در] میکده خواب‌آلوده اگر بدر [= به در] را مطابق رسم‌الخط قدیم بنویسیم بَدر («ماه تمام») را نیز ـ که در تناسب با دوش است ـ تداعی می‌کند (ایهام تبادر یا تصحیف تناسب). در این‌گونه موارد از امروزین‌سازی رسم‌الخط پرهیز می‌کنیم (برای توضیحات بیشتر نک. علی جلالی و منوچهر فروزنده فرد، «ملاحظات ویرایش متون کهن با توجه به ”هنرسازه‌“ای بدیعی»، فنون ادبی، س١٠، ش٣ (پیاپی ٢۴)، پاییز ١٣٩٧، ص٩٧-١١۴. بارگیری).

اعداد

برای اعداد فارسی از نشانه‌های ۰، ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹ استفاده و از نشانه‌های ٤، ٥، ٦ پرهیز می‌شود.

پرهیز از بیگانه‌گرایی

کوشش می‌کنیم واژه‌های بیگانه‌ای را که دارای برابر(های) فارسی رایج هستند به کار نبریم. برای یافتن برابرهای مناسب، از واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی و کوشش‌های واژه‌سازان و برخی سره‌نویسان بهره خواهیم برد. این البته به معنی سره‌نویسی کامل و پرهیز مطلق از عربی‌نویسی نخواهد بود.

نشانه‌های واج‌نویسی فارسی معیار امروز

صامت‌ها (همخوان‌ها)

۱. /Ɂ/ ء، ع

۲. /b/ ب

۳. /p/ پ

۴. /t/ ت، ط

۵. /j/ ج

۶. /č/ چ

۷. /x/ خ

۸. /d/ د

۹. /r/ ر

۱۰. /z/ ز، ذ، ض، ظ

۱۱. /ž/ ژ

۱۲. /s/ س، ث، ص

۱۳. /š/ ش

۱۴. /q/ غ، ق

۱۵. /f/ ف

۱۶. /k/ ک

۱۷. /g/ گ

۱۸. /l/ ل

۱۹. /m/ م

۲۰. /n/ ن

۲۱. /v/ و

۲۲. /h/ هـ، ح

۲۳. /y/ ی

مصوت‌ها (واکه‌ها)

۱. /a/ ـَ

۲. /e/ ـِ

۳. /o/ ـُ

۴. /â/ آ

۵. /i/ ای

۶. /u/ او

نشانه‌های دیگر

( ) واج درون این نشانه اختیاری است.

( /) واج درون این نشانه می‌تواند جانشین واج پیش از خود شود.

نشانه‌های واج‌نویسی زبان‌ها و گویش‌های دیگر

واج‌نویسی واژه‌های زبان‌ها و گویش‌های دیگر مطابق منبعی است که واژه از آن نقل می‌شود.

نشانه‌های تقطیع تکواژی و توضیحات زبان‌شناختی

- مرز تکواژ

= مرز واژه با واژه‌بست

(-) مرز تکواژ محل اختلاف است و برخی پژوهشگران ممکن است به وجود مرز قائل نباشند.

(= ) معادل‌های دیگر

[ ] مقولۀ دستوری مدخل (عمدتاً شامل این موارد است: [اسم]، [صفت]، [گروه اسمی]، [اسم خاص])

< > توضیحات زبان‌شناختی (شامل املا(ها)ی دیگر، توضیحات اصطلاح‌شناختی و ...)

{ } خاستگاه مدخل

کوته‌نوشت‌ها

ج: جلد/ جلدِ

چ: چاپِ

خ: (هجری) خورشیدی/ (هجری) شمسی

س: [دربارۀ مجله‌ها] سالِ

سنج.: بسنجید با

ش: شمارۀ

ص: صفحۀ/ صفحه‌های

م: میلادی/ مسیحی

نک.: نگاه کنید به

شیوۀ ارجاع

ارجاع درون‌متنی
(نام خانوادگی نویسنده، سال انتشار کتاب یا مقاله: شمارۀ جلد برای کتاب‌های دارای بیش از یک جلد/ شمارۀ صفحه یا صفحه‌های موردنظر)
  • مثال:

(حمیدیان، ۱۳۹۲: ۲/ ۷۵۰)

(صادقی، ۱۳۹۲: ۲۰)

ارجاع برون‌متنی (در فهرست منابع)
ارجاع به کتاب
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار، نام کتاب، شمارۀ جلد یا شمار مجلدات، نوبت چاپ، محل چاپ، ناشر. 
  • مثال:

ـ حمیدیان، سعید، ۱۳۹۲، شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ، ۵ج، چ۲، تهران، قطره.

ـ صادقی، علی‌اشرف، ۱۳۹۲، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج۱ (آ)، چ۱، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

ارجاع به مقاله در مجله‌ها
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار، «عنوان مقاله»، نام مجله، سال یا دورۀ مجله، شمارۀ مجله (شمارۀ پیاپی مجله)، شمارۀ صفحه‌های مقاله. 
  • مثال:

ـ نجفی، ابوالحسن، ۱۳۹۰، «ذوبحرین، مشکل بزرگ عروض قدیم»، نامۀ فرهنگستان، س۱۲، ش۱ (پیاپی: ۴۵)، ص۸ـ۱۵.

ارجاع به مقاله در مجموعه‌ها
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار مجموعه [سال نخستین انتشار مقاله]، «عنوان مقاله»، نام مجموعه، نام و نام خانوادگی ویراستار(/ ویراستاران) یا گردآورنده (/ گردآورندگان) مجموعه، شمارۀ جلد یا شمار مجلدات، نوبت چاپ، محل چاپ، ناشر، شمارۀ صفحه‌های مقاله. 
  • مثال:

ـ باطنی، محمدرضا، ۱۳۹۹ [۱۳۶۷]، «اجازه بدهید غلط بنویسیم»، درست و غلط در زبان از دیدگاه زبان‌شناسی: مجموعۀ مقاله‌ها و نقدها، به کوشش فرهاد قربان‌زاده، چ۱، تهران، کتاب بهار، ص۱۹ـ۲۷.

ارجاع به مقاله در دانشنامه‌ها
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار مجموعه، «عنوان مقاله»، نام دانشنامه، نام و نام خانوادگی ویراستار(/ ویراستاران) یا سرپرست (/ سرپرستان) دانشنامه، شمارۀ جلد یا شمار مجلدات، نوبت چاپ، محل چاپ، ناشر، شمارۀ صفحه‌های مقاله. 
  • مثال:

ـ خالقی مطلق، جلال، ۱۳۸۸، «رستم»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج۳ (خارزنجی ـ سنایی غزنوی)، چ۱، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص۳۳۱ـ۳۴۲.