یادداشت: بزد رقیب تو روزی به سینه‌ام پی تیر
۱۹ مهر ۱۴۰۰
بزد رقیب تو روزی به سینه‌ام پی تیر
منوچهر فروزنده فرد
بزد رقیب تو روزی بسینه‌ام بی [= پیِ] تیر
ز بس که تیر غمت سینه بی‌سبر [= پی‌سپر] دارد (حافظ، ۱۳۹۴: ۳۵)
ضبط بیت بالا مطابق کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل دیوان حافظ، یعنی نسخۀ ۸۰۱، است. این بیت در چاپ‌های قزوینی و سایه نیامده ولی در چاپ‌های خانلری (حافظ، ۱۳۷۵: ۲۴۱) و عیوضی (همو، ۱۳۸۵: ۲۳۳) در صفحۀ مربوط به گزارش نسخه‌بدل‌ها صورتی از آن که به‌جای «بی تیر»، ترکیب «نی تیر» دارد ضبط شدهاست. ضبط نیساری مانند نسخۀ ۸۰۱ است (با اختلاف رسم‌الخط) ولی بیت را جزو ابیات اضافه بر متن آورده‌است (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۱/ ۴۱۷). خانلری اشاره می‌کند که معنی درستی از این بیت، البته مطابق ضبط خود یعنی «نی تیر»، درنیافته‌است. به نظر نگارنده ضبط نسخۀ ۸۰۱ و نیساری ضبط درستی است. اما معنای بیت چیست؟ در شعر حافظ «به (/بر) جایی (/ چیزی) زدن» به معنی «عزمِ رفتن به جایی کردن یا به سراغ چیزی رفتن» به کار رفته‌است:
- ... زدیم بر صف رندان و هرچه بادا باد
- ... حافظ به جام می زد و از غم کران گرفت
در بیت موردبحث هم ظاهراً رقیب به سینۀ حافظ زده، یعنی قصد کرده که به سراغ سینۀ حافظ بیاید، چون سینۀ حافظ پر از تیر است و رقیب هم نیاز به تیر دارد. پس به نظر می‌رسد معنی بیت چنین باشد:
رقیب روزی قصد کرد که به جست‌وجوی تیر به سراغ سینۀ من بیاید؛ زیرا این‌قدر تیرهای غمت در سینه‌ام فرورفته‌اند (سینۀ مرا با پای خود لگد کرده‌اند) که سینۀ من پر از تیر و معدن تیر شدهاست!
- منابع
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۷۵، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ۲ ج، تهران، خوارزمی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۵، دیوان حافظ، تصحیح و تدوین رشید عیوضی، چ۲، تهران، امیرکبیر.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۹۴، دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل، کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ محمد گلندام (جامع دیوان حافظ)، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، میراث مکتوب.
- نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، ۲ ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شدهاست: فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
