یادداشت: بضاعت بحرین و بار شوشتر
۹ خرداد ۱۴۰۰
بضاعت بحرین و بار شوشتر*
علی شاپوران
کتاب مواهب الهی در تاریخ آل مظفّر به تصحیح دوست خوبم، احمد بهنامی، منتشر شده‌است. متنی‌ست در نهایت اهمّیّت برای هر کس که بخواهد دربارهٔ شیراز در قرن هشتم و البته دربارهٔ آل مظفّر پژوهش کند. نسخهٔ اساس این تصحیح نسخه‌ای مضبوط و مرغوب بوده که در زمان حیات مؤلّف کتابت شده‌است و این به بهنامی کمک کرده که تا جایی که توانسته‌‌است، متنی صحیح از این کتاب به‌دست دهد. دیگر نسخه‌ای که در زمان حیات مؤلّف استنساخ شده‌است نسخهٔ فیتس‌ویلیام کمبریج است. به گفتهٔ مصحّح، تهیّهٔ این نسخهٔ نود‌وهشت‌برگی ۹۸۰ پوند آب می‌خورده و به یمن «ارزش ریـال» و «رفاه اهل فضل»، پرداختش از توان او خارج بوده‌است. اصل این نسخه احتمالاً امروز اگر در ایران می‌بود همین اندازه‌ها قیمت می‌داشت (بهنامی هم، با تخمین دیگری، به این نکته اشاره کرده‌است).
جای دریغ بسیار است که ۱۰۰۰ پوند چنین عدد بزرگی شده، و جای دریغ بسیار است که بودجهٔ فرهنگی به مراکز و نهادهایی می‌رود که احتمال دارد اهمّیّت «چهار تا نسخه‌بدل» و عکس یک نسخهٔ «بدخطّ غیرنفیس» را نه فقط نفهمند، که به پشت‌گرمی اعتمادبه‌نفس ناشی از راکب بودن بر خر مراد، اساساً منکر باشند؛ آن‌هم وقتی این‌همه کار «فرهنگی» البتّه بودجه‌بر، روی سرشان ریخته. اگر به دفاتر برخی از این مؤسسات سر بزنید، از کیفیّت کاغذْدیواری و کولرْگازی و میکروفون و میز و صندلی اتاق کنفرانس و قاب تابلوفرش‌ها و عکس‌های روی دیوار (و البتّه از دور گردن و کمر و احتمالاً از سطح کلسترول خون حضرات فرهنگی‌کار) می‌فهمید که چقدر بودجه دارند. نسبت این «آفتابه‌لگن» با کیفیّت و کمّیّت «شام و ناهاری» که از دیگدان سرد این نهادها بیرون می‌آید هم نشانی است بر این که چقدر حال و توان کار ندارند.
باری، مواهب الهی چاپ چشم‌نوازی دارد. در آثار ادبی و تاریخی منتشرشده در سال‌های اخیر از آن معدود کتاب‌هاست که در دست گرفتنش حسّ خوشایندی است. دست سودن بر کاغذش و دیدن دوخت محکم و ظریف شیرازه و عطف کتاب و حتی قلم و صفحه‌بندی‌اش، همه کیف دارد. مشخّصاً سرسری کار نکرده‌اند و کار را به کاردان سپرده‌اند. ناشر، نشر ادبیّات و آقای مهدوی راد، در عرضه عجله ندارند و این تازه دوازدهمین کتاب ایشان است. آقای مهدوی راد از جملهٔ کسانی است که با کوششی یک‌تنه در مجلّه و نشرش سعی کرده در این ریگزار قناتی و در این گورستان حیاتی بیافریند. این کوشش ارجمند است، حتّی فارغ از ارزیابی کیفی حاصل‌های آن.
مواهب الهی در ۴۳۱ صفحه به قیمت ۹۵۰۰۰ تومان عرضه شده‌است که برای سال ۱۴۰۰ قیمتی منصفانه است. در مقایسه، کتاب‌های نشر «سخن/موقوفات»، با توجّه به بی‌بهرگی از برخی ویژگی‌های کیفی این چاپ و بهره‌مندی موقوفات از منابع مالی (و البته به دلیل هدف و وصیّت صریح واقف و اساساً فلسفهٔ وجودی وقف/خیریّه) قاعدتاً باید ارزان‌تر از این کتاب باشند و آشکارا گران‌ترند. گسترش و تحکیم زبان و ادب ایران و پاسداری از فرهنگ تحت فشار پارسی زمانی میسّر است که دانشجو و معلّم بخواهند کتاب بخوانند و بتوانند کتاب بخرند. گران‌فروشی اگر هم جز برای جیب فروشنده فایدهٔ دیگری داشته‌باشد، این ضرر را دارد که کم‌کم ادبیّات و تاریخ را به چیزی ویژهٔ برخورداران، چیزی خاص، محض پز و دکور، و خلاصه چیزی «موزه‌ای» تبدیل می‌کند. این شاید بزرگ‌ترین خطری باشد که در کمین فرهنگ کهن ایران است و با جست‌وجوی همین لغت «موزه‌ای» می‌توانید ببینید که اینجا چند بار درباره‌اش نوشته‌ام.
به احمد بهنامی عزیز و نشر گرامی ادبیّات تبریک و «خسته نباشید» می‌گویم. امیدوارم در نشر آثار بعدی نیز کامیاب باشند، و امیدوارم آیندهٔ فرهنگ و اقتصاد این ملک زودتر چنان شود که مصحّحی فاضل یا ناچار نباشد برای تهیّهٔ عکس نسخه‌ای از جیب مایه بگذارد، یا این عددها را پولی نشمارد، یا هردو!
- پی‌نوشت:
- احمد بهنامی اهل شوشتر است و این عنوان اشاره‌ای دارد به بیتی از رشید وطواط:
هنوز خانهٔ من بنده از «مواهب» تو
پر از بضاعت بحرین و بار شوشتر است
ضمناً بحرین و شوشتر در حدود دورانی که موضوع کتاب مواهب الهی است هردو بالقوّه و گاه بالفعل خراج‌گزار شیراز بوده‌اند.
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
صفحۀ مرتبط
یادداشت: رباعیات شاه شجاع مظفری
