یادداشت: بیت شیرازی شاه عشق‌بازی
۱۴ خرداد ۱۴۰۰
بیت شیرازی شاه عشق‌بازی
منوچهر فروزنده فرد
در جامع التواریخ حسنی (تألیف میان سال‌های ۸۵۵-۸۵۷ ه.ق.) بیتی به شیرازی قدیم از شاعری به نام شاه عشق‌بازی یا شاه عاشق (زنده در میان سال‌های ۷۴۳-۷۵۴ ه.ق. [دوران حکومت شاه شیخ ابواسحاق]) آمده‌است. این بیت را نخست افشار (۱۳۶۰) معرفی کرد و سپس ماهیار نوابی (۱۳۶۰؛ بازچاپ: ۱۳۷۷) کوشید آن را قرائت و معنی نماید. ماهیار نوابی البته به‌اشتباه سرایندۀ بیت یادشده را سعدی پنداشت (نیز نک. همو، ۱۳۷۴: ۲۷؛ دربارۀ شاه عاشق که شرح حالش در همین جامع التواریخ حسنی آمده همچنین نک. غنی، ۱۳۸۶: ۱۹۵).
خوانش افشار و به‌تبع او تحلیل ماهیار نوابی از مصراع اول این بیت خالی از اشکال نیست. افشار بیت را بدین صورت ضبط کرده که وزن مصراع نخست آن مخدوش است:
هر بی‌‌سرش سر نشا کرد/ کربش کر شیر نر نشا کرد
ماهیار نوابی برای اصلاح وزن مصراع نخست صورت زیر را پیشنهاد نموده و «سر» دوم را به معنای «فرمانده» گرفته‌است:
هر بی‌سر[وپا]ش سر نشا کرد... (یعنی: هر بی‌سروپایی را نشاید فرمانده کرد)
نگارنده، بی‌آنکه نسخۀ جامع التواریخ حسنی را دیده باشد، تردید ندارد که افشار «هنر» را به‌صورت «سر» خوانده و ماهیار نوابی را نیز به دامچالۀ تصحیح قیاسی انداخته‌است. بر این اساس، صورت درست بیت یادشده باید چنین باشد:
هر بی‌هنرش هنر نشا کرد/ گربش کر شیر نر نشا کرد
har bi-honar=eš honar na-šā kerd/ gorba=š kar=e šir=e nar na-šā kerd
یعنی: هر بی‌هنر هنر نتواند کرد/ گربه کار شیر نر نتواند کرد
شایان یادآوری است که صورت «بی‌هنر» ظاهراً تحت تأثیر فارسی است و در شیرازی باید «وی‌هنر» باشد. با قرائت پیشنهادی ما وزن شعر به‌سامان می‌شود و به تصحیح قیاسی نیز حاجت نمی‌افتد.
- بعد التحریر:
به لطف جناب آقای پژمان فیروزبخش، تصویر این صفحه از جامع التواریخ حسنی دستیاب نگارنده شد. چنان‌که خوانندگان گرامی نیز ملاحظه می‌فرمایند در اصل نسخه «هر بی‌هنریش هنر» خوانده می‌شود که البته اشکال عروضی دارد.
- منابع:
- افشار، ایرج، ۱۳۶۰، «یک بیت شیرازی»، آینده، س۷، ش۱-۲، ص۴۴.
- غنی، قاسم، ۱۳۸۶، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران، هرمس.
- ماهیار نوابی، یحیی، ۱۳۶۰، «یک بیت شیرازی»، آینده، س۷، ش۷، ص۵۶۶.
- ماهیار نوابی، یحیی، ۱۳۷۴، «چند غزل از شمس پس ناصر»، نامۀ فرهنگستان، س۱، ش۴ (پیاپی۴)، ص۲۷-۳۸.
- ماهیار نوابی، یحیی، ۱۳۷۷، مجموعۀ مقالات ماهیار نوابی، ج۲، به کوشش محمود طاووسی، شیراز، نوید.
◾️ این یادداشت پیش‌تر در فصلنامۀ قلم منتشر شده‌است. نک. - فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «بیت شیرازی شاه عشق‌بازی»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٧، ص٢٢-٢٣. بارگیری متن ویراسته
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
