یادداشت: حافظ و مولوی سدۀ سیزدهم
۱۹ فروردین ۱۴۰۱
حافظ و مولوی سدۀ سیزدهم
منوچهر فروزنده فرد
به دُرد و صاف تو را حکم نیست خوش درکش
که هرچه ساقی ما کرد عین الطاف است
(حافظ، ۱۳۹۴: ۷ـ۸، با امروزین‌سازی رسم‌الخط)
نویسندۀ کتاب آینۀ حافظ و حافظ آینه، که به تأثیرپذیری حافظ از پیشینیان و معاصرانش می‌پردازد، ذیل بحث «حافظ و مولوی» بیت یادشده از حافظ را متأثر از بیت زیر از مولوی دانسته‌است:
آری از قسمت نمی‌شاید گریخت
عین الطاف است ساقی هرچه ریخت
(نک. تاجدینی، ۱۳۶۸: ۸۹)
این ادعا در ویراست دوم کتاب یادشده، با عنوان دریای شعر فارسی، کشتی شعر حافظ۱، نیز عیناً تکرار شده‌است (نک. همو، ۱۳۹۱: ۱۰۲). اما واقعیت این است که چنین بیتی در مثنوی نیامده‌است و سرودۀ شاعری از سدۀ سیزدهم هجری خورشیدی، یعنی عمان سامانی، است! عمان سامانی در منظومۀ خود با عنوان گنجینة‌الاسرار [کذا] ـ به احتمال فراوان متأثر از بیت حافظ ـ سروده‌است:
آری از قسمت نمی‌باید گریخت
عین الطاف است ساقی هرچه ریخت
(عمان سامانی، ۱۳۷۸: ۵۵)
درست است که حافظ در بعضی مواضع اشعارش از مولوی تأثیراتی پذیرفته‌است و حتی بیت موردبحث هم مشابهتی با بیتی از مولوی دارد (نک. حمیدیان، ۱۳۹۲: ۲/ ۱۲۱۷) اما انتساب بیتی از عمان سامانی به مولوی و سپس ادعای تأثر حافظ از شعری که درواقع تأثیرپذیرفته از اوست از عجایب تحقیق در روزگار ماست!
- پی‌نوشت
۱. شاید اگر نویسنده قدری بیشتر با شعر حافظ آشنایی داشت، در عنوان کتاب خود به‌جای کشتی از سفینه بهره می‌برد.
- منابع
ـ تاجدینی، محمدرضا، ۱۳۶۸، آینۀ حافظ و حافظ آینه، تهران، پاژنگ.
ـ تاجدینی، محمدرضا، ۱۳۹۱، دریای شعر فارسی، کشتی شعر حافظ، تهران، ققنوس.
ـ حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۹۴، دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل، کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ [کذا؛ صحیح: دیباجۀ] محمد گلندام (جامع دیوان حافظ)، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ حمیدیان، سعید، ۱۳۹۲، شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ، ۵ج، چ۲، تهران، قطره.
ـ عمان سامانی، نورالله بن عبدالله، ۱۳۷۸، گنجینة‌الاسرار [عنوان برگزیدۀ ناشر برای روی جلد: گنجینۀ اسرار]، به کوشش شهرام رجب‌زاده، تهران، ذکر.
ـ وبگاه گنجور به نشانی /https://ganjoor.net.
