یادداشت: هکسره در نسخ حافظ
۱۹ مهر ۱۴۰۰
«هکسره» در نسخ حافظ
منوچهر فروزنده فرد
املای «ه» به‌جای کسرۀ اضافه – که آن را «هکسره» /he kasre/ نامیده‌اند (برای نمونه نک. شکراللهی، ۱۳۹۶: ۱۶-۱۷) - در نسخه‌های قرن‌نهمی دیوان حافظ دیده می‌شود؛ مانند «چشمه بد» به‌جای «چشمِ بد» (نیساری، ۱۳۸۵: ۱۵۵). عکس این کاربرد، یعنی کسره به‌جای «ه»، نیز در نسخ کهن حافظ سابقه دارد؛ از جمله کاتبی مصراع «تا در میانه خواستۀ کردگار چیست» را به‌صورت «تا در میانِ خواستۀ کردگار چیست» نوشته‌است (همان: ۲۸۴).
البته باید توجه داشت که چنین مواردی بیشتر خطای کتابتی است، نه نمودار رسم‌الخط کاتب. اما به هر حال لازم است موارد آن در متون مختلف استقصا و سپس در این باره نتیجه‌گیری شود۱.
- پی‌نوشت
۱. برای شواهدی از کاربرد «ه» به‌جای کسره در متون قدیم، نک. حاجی‌سیدآقایی، ۱۳۹۳: ۱۱۴. همچنین برای املای «ـِ» به‌جای «ه» (صورت گفتاریِ «است») نک. کمالی، ۱۳۹۵. هکسره در متون گویشی قدیم نیز دیده می‌شود؛ برای نمونه‌ای از آن در آثار شیرازی شاه داعی نک. واجد شیرازی، ۱۳۵۳: ۸۸ (جُمغه اُی= جُمغِ اُی «جامۀ او»).
- منابع
- حاجی‌سیدآقایی، اکرم[السادات]، ۱۳۹۳، «دربارۀ لغتی از تفسیر ابوالفتوح رازی»، فرهنگ‌نویسی، ش۸، ص۱۱۲-۱۱۵.
- شکراللهی، رضا، ۱۳۹۶، مزخرفات فارسی. چ۲، تهران، ققنوس.
- کمالی، مهدی، ۱۳۹۵، «گونۀ گفتاری (شکستۀ) فعل ربطی "است" در فارسی قدیم»، گزارش میراث، دورۀ سوم، س۱، ش۱-۲، ص۳۳-۳۵.
- نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، ۲ ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- واجد [شیرازی]، محمدجعفر، ۱۳۵۳، نوید دیدار (در شرح کتاب "کان ملاحت" و مثنوی "سه گفتار" به زبان محلی شیرازی)، شیراز، ادارۀ کلّ فرهنگ و هنر فارس.
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
