یادداشت: چشمۀ نوش و لعل شیرین
۱۹ مهر ۱۴۰۰
چشمۀ نوش و لعل شیرین
منوچهر فروزنده فرد
کنون که چشمۀ ... است لعلِ ...
سخن بگوی و ز طوطی شکر دريغ مدار
جاهای خالي را چاپ‌های معتبر دیوان اين‌گونه پر کرده‌اند:
۱. قند – نوشينت (قزوینی- غنی، خانلری، سایه و عیوضی؛ نک. حافظ، ۱۳۲۰: ۱۶۷؛ همو، ۱۳۷۵: ۵۰۰؛ همو، ۱۳۸۱: ۳۲۰؛ همو، ۱۳۸۵: ۴۹۴)
۲. نوش – شيرينت (نیساری، ۱۳۸۵: ۲/ ۸۴۵)
پژوهشگرانی که دربارۀ دگرسانی‌های حافظ بحث کرده‌اند (به‌ويژه خرمشاهی- جاوید (حافظ، ۱۳۸۸: ۳۷۰)، عيوضی (۱۳۸۴: ۲۸۲) و راستگو (حافظ، ۱۳۸۹: ۲۸۲)) چنان به «قند» (و نه «نوش») خوردن طوطی توجه کرده‌اند که به‌کلی از تناسب «شيرين» با «چشمۀ نوش» و «شکر» غافل شده‌اند؛ تناسبی که در بيت زير زبانزد است:
از حيای لب «شيرين» تو ای «چشمۀ نوش»
غرق آب و عرق اکنون «شکر»ی نيست که نيست
ضمناً بايد توجه داشت که «طوطی» در هيچ‌يک از ابيات حافظ با «قند» نيامده و همه‌جا با «شکر» ديده می‌شود (اگر هم اتفاقاً در بیت «شکرشکن شوند همه طوطیان هند/ زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود» واژۀ «طوطی» با «قند» و «شکر» آمده، تناسب آن در وهلۀ نخست با «شکر» است، زیرا مصراع اول را می‌توان مستقلاً و بدون در نظر گرفتن «قند» معنی کرد) و خوشبختانه در اين بيت نيز تناسب اين جفت شعری رعايت شده‌است.
نکتۀ ديگر اين‌که «چشمۀ قند» در ديوان حافظ به کار نرفته‌است اما «چشمۀ نوش» جز بيتی که ذکر شد (از حيای...) در يک بيت ديگر از خواجه نيز شاهد دارد:
به شوق چشمۀ نوشت چه قطره‌ها که فشاندم
ز لعل باده‌فروشت چه عشوه‌ها که خريدم
از اين گذشته، «چشمه» معمولاً [حداقل در شعر حافظ] همراه با سيالات می‌آيد، نه با جامداتی چون «قند». بر اين اساس، به گمان نگارنده ضبط نيساری به لحاظ بلاغی بر نسخ ديگر رجحان دارد:
کنون که چشمۀ نوش است لعل شيرينت
سخن بگوی و ز طوطی شکر دريغ مدار
- منابع
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۲۰، دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، چاپخانۀ مجلس.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۷۵، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ۲ ج، تهران، خوارزمی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۱، حافظ به سعی سایه، [به تصحیح امیر هوشنگ ابتهاج،] چ۱۱، تهران، کارنامه.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۵، دیوان حافظ، تصحیح و تدوین رشید عیوضی، چ۲، تهران، امیرکبیر.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۸، دیوان حافظ، قرائت‌گزینی انتقادی به کوشش بهاءالدین خرمشاهی و هاشم جاوید، چ۲، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۹، دیوان حافظ، مقدمه، ویراست و پرداخت متن، گزینش و گزارش نسخه‌بدل‌ها، ترجمۀ عربی‌ها: محمد راستگو، تهران، نشر نی.
- عیوضی، رشید، ۱۳۸۴، حافظ برتر کدام است؟، تهران، امیرکبیر.
- نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، ۲ ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
