یادداشت: چیشپیش یا چشپش؟
۲۰ فروردین ۱۴۰۱
چیشپیش یا چِشپِش؟
منوچهر فروزنده فرد
نام این شخصیت تاریخی را، که پسر هخامنش و پدر کورش اول و اریارمنه است، در منابع فارسی معمولاً به‌صورت چیشپیش می‌نویسند (برای نمونه نک. شارپ، ۱۳۴۶: ۱۶۳؛ کنت، ۱۳۸۴: ۵۹۵؛ لوکوک، ۱۳۹۵: ۳۴۰؛ حسن‌دوست، ۱۳۹۹: ۲۴۸؛ مولایی، ۱۳۹۹: ۲۰۸). این ضبط یک اشکال آوایی و یک اشکال املایی دارد که در ادامه بدان‌ها می‌پردازم.
ـ اشکال آوایی: مصوت i در فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی نوِ آغازی مصوتی کوتاه است و معادل e در فارسی امروز. بنابراین همان‌گونه که Haxāmaniš را در فارسی هخامنِش می‌نویسیم و نه هخامنیش، Cišpiš را هم باید چِشپِش/ چِشپِش نوشت و نه چیشپیش/ چیشپیش.
ـ اشکال املایی: چنان‌که می‌دانیم تنها زمانی می‌توان اجزای یک واژه را جدا نوشت که به لحاظ صرفی و ریشه‌شناختی امکان جدا کردن آن‌ها وجود داشته باشد. از آنجا که بخش‌های چیش/چش و پیش/پش در این واژه معنا و نقش دستوری جداگانه ندارند جدا نوشتن این اجزا صحیح نیست.
با توجه به دو نکتۀ بالا از میان چهار صورتِ چیشپیش، چیشپیش، چِشپِش و چِشپِش اولین صورت نادرست‌ترین ضبط و آخرین صورت درست‌ترین ضبط این نام خاص است.
- بعدالتحریر: از معدود منابعی که این نام را با ضبط درست چشپش آورده دو یادداشت از قائم‌مقامی است (نک. قائم‌مقامی، ۱۴۰۰؛ همو، ۱۴۰۱). اگرچه نویسندۀ یادشده به انصاف علمی نام‌بردار نیست، انصاف علمی حکم به نام بردن از وی می‌کند.
- منابع
ـ حسن‌دوست، محمد، ۱۳۹۹، فارسی باستان: کتیبه‌ها، واژه‌نامه، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ شارپ، رلف نارمن، ۱۳۴۶، فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، شیراز، شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی.
ـ قائم‌مقامی، احمدرضا، ۱۴۰۰، «چاوش»، کانال تلگرامی یادداشت‌های سید احمدرضا قائم‌مقامی، فرسته‌های https://t.me/YaddashtQaemmaqami/68.
ـ قائم‌مقامی، احمدرضا، ۱۴۰۱، «ذیل یادداشت ”چاوش“»، کانال تلگرامی یادداشت‌های سید احمدرضا قائم‌مقامی، فرسته‌های https://t.me/YaddashtQaemmaqami/122 و https://t.me/YaddashtQaemmaqami/123.
ـ کنت، رونالد گراب، ۱۳۸۴، فارسی باستان: دستور زبان، متون، واژه‌نامه، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
ـ لوکوک، پیِر، ۱۳۹۵ [۱۳۸۲]، کتیبه‌های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، چ۴، تهران، فرزان روز.
ـ مولایی، چنگیز، ۱۳۹۹، فرهنگ زبان فارسی باستان، تهران، آوای خاور.
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقالۀ زیر منتشر شده‌است: ـ فروزنده فرد، منوچهر، ۱۴۰۰، «زبان‌پژوهی (۳)»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش۱۹، ص۱۲۶ـ۱۳۴. بارگیری
