یادداشت: گلستان سعدی، کتاب آموزشی کودکان در قرن نهم
۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ (روز بزرگداشت سعدی)
گلستان سعدی، کتاب آموزشی کودکان در قرن نهم
محسن احمدوندی
بسیار شنیده‌ایم که گلستان سعدی یکی از کتاب‌هایی بوده‌است که در مکتب‌خانه‌های قدیم به کودکان و نوجوانان آموزش داده می‌شده‌است؛ اما تا آنجا که نگارنده جست‌وجو کرده‌است پژوهشگران دقیقاً روشن نکرده‌اند که از چه تاریخی این کتاب راه به مکتب‌خانه‌ها گشوده‌است و معلمان از آن به‌عنوان کتاب آموزشی بهره برده‌اند. یکی از متونی که دراین‌باره اطلاعات مفیدی در اختیار ما میگذارد و بخشی از این موضوع را بر ما روشن می‌کند، بهارستان جامی است. جامی در سرآغاز کتابش، آنجا که دلیل و انگیزهٔ خود برای نوشتن بهارستان را بیان می‌کند، سخنانی دارد که از این منظر بسیار پراهمیت است. این بخش از کتاب را باهم می‌خوانیم و در ادامه به تحلیل آن خواهیم پرداخت:
اما بعد نموده می‌آید که چون در این وقتِ دلپسند، فرزندِ ارجمندْ ضیاءالدین یوسف ـ عصمهُ الله عما یفضیه الی التهلّف و التأسّف ـ به آموختن مقدّمات کلام عرب و اندوختن قواعد فنون ادب اشتغال نمود و پوشیده نماند که طفلان نورسیده و کودکان رنج‌نادیده را از تعلّم اصطلاحاتی که مأنوس طباع و مألوف استماع ایشان نیست بر دل بارِ وحشتی و در خاطر غبارِ دهشتی می‌نشیند، از برای تشحیذ خاطر وی گاه‌گاهی از کتاب گلستان که از انفاس متبرکهٔ شیخ نامدار و استاد بزرگوار مصلح‌الدین سعدی شیرازی است ـ رحمهُ الله تعالی ـ،
مثنوی
نه گلستان که روضه‌ای ز بهشت
خاک و خاشاک او عبیرسرشت
باب‌هایش بهشت را درها
فیض‌ده قصه‌هاش کوثرها
نکته‌هایش نهفته در پرده
رشکِ حورانِ نازپرورده
دلکش اشعار او بلند اشجار
از نم لطف تحتهاالانهار
سطری چند خوانده می‌شد. در آن اثنا چنان در خاطر آمد که ـ تبرکاً بانفاسه الشریفة و تتبعاً لاشعاره اللطیفة ـ ورقی چند بر آن اسلوب ساخته شود و جزوی چند بر آن منوال پرداخته گردد تا حاضران را داستانی باشد و غایبان را ارمغانی» (جامی، ۱۳۷۹: ۲۰).
جامی در اینجا انگیزهٔ اصلی خود برای نوشتن بهارستان را این‌گونه بیان می‌کند که چون فرزند خردسالش ضیاءالدین یوسف در آغاز راه آموختن مقدمات کلام عرب و قواعد فنون ادب بوده‌است و مانند هر بچهٔ خردسالی به آموختن این دروسِ آموزشیِ خشک و بی‌روح چندان روی خوش نشان نمی‌داده‌است، سعی کرده‌است که با خواندن حکایت‌های گلستان، فرزند خردسالش را به آموختن و اندوختن علم و دانش علاقه‌مند کند و همین دمخور شدن خود جامی با متن گلستان سعدی برای آموزش فرزندش باعث شده‌است تا به این فکر بیفتد که کتابی به سبک و سیاق آن بنویسد، به سخن دیگر تحصیل فرزند خردسال جامی را باید عامل اصلی نوشتن بهارستان دانست. این سخنان جامی دربردارندهٔ چند نکتهٔ مهم دربارهٔ جایگاه گلستان سعدی در بین دروس آموزشی در سدهٔ نهم هجری است:
۱. کتاب گلستان یکی از نخستین کتاب‌هایی بوده‌است که طفلان نورسیده و کودکان رنج‌نادیده‌ای که قدم در راه تعلیم و تعلّم می‌گذاشته‌اند می‌خوانده‌اند یا برایشان خوانده می‌شده‌است.
۲. آموختن مقدّمات کلام عرب و اندوختن قواعد فنون ادب برای نوآموزان خشک و بی‌روح بوده‌است و از تعلّم اصطلاحات این حوزه که مأنوس طباع و مألوف استماع ایشان نبوده‌است، بر دل آن‌ها بار وحشتی و در خاطرشان غبار دهشتی می‌نشسته‌است، به همین منظور بهره بردن از گلستان و حکایت‌های شیرین آن در لابه‌لای تدریس این کتب، گذشته از فواید حکمی و اخلاقی، به‌منظورِ ایجاد علاقه به آموختن و تشحیذ خاطر نوآموز بوده‌است. به بیان امروزی‌تر گلستان‌خوانی زنگ تفریح بچه‌ها بوده‌است تا در پناه آن برای ساعتی هم که شده از شرّ متون خشک و بی‌روح آموزشیای چون صرف و نحو، بلاغت و... بیاسایند.
۳. گلستان در سال ۶۵۶ هـ. ق. و بهارستان در سال ۹۰۸ هـ. ق. نوشته شده‌است و این سخنان جامی در آغاز بهارستان نشان از آن دارد که ۲۵۲ سال بعد از نگارش گلستان این اثر جای خود را در بین کتاب‌های آموزشی کودکان و نوجوانان این سرزمین باز کرده‌است و احتمالاً نه‌تنها جامی که بسیاری از مردمان و معلمان در سراسر ایران از این کتاب به‌عنوان منبعی آموزشی در تربیت فرزندان و دانش‌آموزان خود بهره می‌برده‌اند.
- منابع:
ـ جامی، عبدالرحمن بن احمد (۱۳۷۹). بهارستان و رسائل جامی. به‌تصحیح اعلاخان افصح‌زاد، محمدجان عمراُف و ابوبکر ظهورالدین. تهران: میراث مکتوب.
ـ سعدی، مصلح بن عبدالله (۱۳۹۸). گلستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چاپ چهاردهم. تهران: خوارزمی.
این یادداشت پیش‌تر در فصلنامهٔ قلم (ش۱۵، ص۲۵-۲۶) منتشر شده‌است.
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
صفحۀ مرتبط
