پارسی‌شناسی: شیوه‌نامه
محتویات
- ۱ شیوه‌نامه‌ی نگارش مدخل در پارسی‌شناسی
- ۱.۱ ترتیب حرف‌های الف‌با و نویسه‌های فرعی خطّ فارسی
- ۱.۲ پیوسته‌نویسی/ جدانویسی و فاصله‌گذاری
- ۱.۳ حرکت‌گذاری
- ۱.۴ رسم‌خطّ شعرها و متن‌های کهن
- ۱.۵ عددها
- ۱.۶ پرهیز از بیگانه‌گرایی
- ۱.۷ نشانه‌های واج‌نویسی فارسی معیار امروز
- ۱.۸ نشانه‌های واج‌نویسی زبان‌ها و گویش‌های دیگر
- ۱.۹ نشانه‌های تقطیع تک‌واژی و توضیح‌های زبان‌شناختی
- ۱.۱۰ کوته‌نوشت‌ها
- ۱.۱۱ شیوه‌ی ارجاع
شیوه‌نامه‌ی نگارش مدخل در پارسی‌شناسی
ـ آن‌چه در ادامه می‌آید شیوه‌نامه‌ی نگارش مدخل‌هاست. نگارش یادداشت‌ها لزوماً پی‌روِ این شیوه‌نامه نخواهد بود.
ـ موردهایی که خلاف این شیوه‌نامه در مدخل‌ها ملاحظه شود در آینده ویرایش خواهد شد.
ـ این صفحه ویرایش، تکمیل و به‌روزرسانی خواهد شد.
ترتیب حرف‌های الف‌با و نویسه‌های فرعی خطّ فارسی
- ترتیب حرف‌های الف‌بای فارسی به‌این‌صورت است:
آ، ا، (أ، [إ،]) ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، خ، د، ذ، ر، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، (ؤ،) ه، (ۀ، ۃ،) ی، (ئ،) ء
- از کاربرد نشانه‌های «ي» و «ك» به‌جای «ی» و «ک» در متن‌های فارسی پرهیز می‌شود.
- الـ آغازین مدخل در ترتیب الف‌بایی در نظر گرفته نمی‌شود (مثلاً التفهیم... ذیل حرف «ت» می‌آید)، امّا الـ میانی ترکیب، عبارت و جمله در ترتیب الف‌بایی لحاظ می‌گردد.
- همه‌ی ترکیب‌های یک واژه به‌ترتیب پس‌از آن می‌آیند. برای نمونه آب حیات بلافاصله پس‌از آب می‌آید و نه مثلاً پس‌از آبان (اگر بخواهیم این قاعده را به‌لحاظ صوری تبیین کنیم می‌توان گفت «فاصله» به‌لحاظ ترتیب الف‌بایی بر همه‌ی حرف‌ها مقدّم است).
- نقطه، ویرگول، دونقطه، پرانتز/کمان و دیگر نشانه‌های سجاوندی در ترتیب الف‌بایی در نظر گرفته نمی‌شوند.
پیوسته‌نویسی/ جدانویسی و فاصله‌گذاری
درزمینه‌ی پیوسته‌نویسی یا جدانویسی اصل را بر حدّاکثر جدانویسی در واژه‌های فارسی و حدّاکثر پیوسته‌نویسی در واژه‌های غیرفارسی گذاشته‌ایم. درزمینه‌ی فاصله‌گذاری نیز تا جای ممکن تکیه و قاعده‌های صرفی زبان فارسی را در نظر داشته‌ایم. برای راه‌نمایی بیش‌تر، فرهنگ‌واره‌ی املایی پارسی‌شناسی در آینده در دست‌رس پژوهش‌گران قرار خواهد گرفت.
حرکت‌گذاری
- در عنوان صفحه و مدخل معمولاً از نشانه‌های فتحه/زبر (ـَ)، کسره/زیر (ـِ)، ضمه/پیش (ـُ)، تنوین جر/دوزیر (ـٍ)، تنوین رفع/دوپیش (ـٌ)، تشدید (ـّ)، سکون (ـْ)، الفک زبرین (ـٰ) و الفک زیرین (ـٖ) استفاده نمی‌شود ولی در توضیح‌های مدخل درصورت لزوم از آن‌ها ـ به‌ویژه از تشدید و کسره‌ی اضافه ـ بهره خواهیم برد. درصورتی‌که چند مدخل هم‌نگاره (/هم‌نویسه/هم‌نگاشت) داشته باشیم در عنوان صفحه نیز از حدّاقلّ حرکت‌گذاری برای تمایز آن‌ها استفاده می‌شود: فِعل، فَعَل.
- مد (در «آ»)، همزه (در «أ»، [«إ»،] «ؤ»، «ئ»)، تنوین نصب («اً/ ـاً»)، سرِیا (در «ۀ/ ـۀ»، درصورت لزوم) و نقطه‌های تای گرد («ة/ ـة»، درصورت لزوم) همواره ـ چه در عنوان صفحه و مدخل و چه در متن آن ـ نوشته می‌شوند.
رسم‌خطّ شعرها و متن‌های کهن
امروزین‌سازی رسم‌خط گاه زیبایی‌های بلاغی برخی بیت‌ها و عبارت‌های کهن را از بین می‌برد؛ مثلاً در مصراع دوش رفتم بدر [= به در] می‌کده خواب‌آلوده اگر بدر [= به در] را مطابق رسم‌خط قدیم بنویسیم بَدر («ماه تمام») را نیز ـ که در تناسب با دوش است ـ تداعی می‌کند (ایهام تبادر یا تصحیف تناسب). در این‌گونه موردها از امروزین‌سازی رسم‌خط پرهیز می‌کنیم (برای توضیح بیش‌تر نک. علی جلالی و منوچهر فروزنده فرد، «ملاحظات ویرایش متون کهن با توجّه به ”هنرسازه“ای بدیعی»، فنون ادبی، س١٠، ش٣ (پیاپی: ٢۴)، پاییز ١٣٩٧، ص٩٧-١١۴. بارگیری).
عددها
برای عددهای فارسی از نشانه‌های ۰، ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹ استفاده و از نشانه‌های ٤، ٥، ٦ پرهیز می‌شود.
پرهیز از بیگانه‌گرایی
کوشش می‌کنیم واژه‌های بیگانه‌ای را که دارای برابر(های) فارسی رایج هستند به کار نبریم. برای یافتن برابرهای مناسب، از واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی و کوشش‌های واژه‌سازان و برخی سره‌نویسان بهره خواهیم برد. این البتّه به‌معنای سره‌نویسی کامل و پرهیز مطلق از واژه‌های عربی نخواهد بود.
هم‌چن‌این می‌کوشیم از جمع‌های شکسته(/ مکسّر)، اسم‌ها و صفت‌های مؤنّث، واژه‌های مثنّا، واژه‌های دارای الف‌ولام و تنوین و دیگر نشانه‌های خاصّ عربی تا جای ممکن پرهیز کنیم.
نشانه‌های واج‌نویسی فارسی معیار امروز
صامت‌ها (همخوان‌ها)
۱. /Ɂ/ ء، ع
۲. /b/ ب
۳. /p/ پ
۴. /t/ ت، ط
۵. /j/ ج
۶. /č/ چ
۷. /x/ خ
۸. /d/ د
۹. /r/ ر
۱۰. /z/ ز، ذ، ض، ظ
۱۱. /ž/ ژ
۱۲. /s/ س، ث، ص
۱۳. /š/ ش
۱۴. /q/ غ، ق
۱۵. /f/ ف
۱۶. /k/ ک
۱۷. /g/ گ
۱۸. /l/ ل
۱۹. /m/ م
۲۰. /n/ ن
۲۱. /v/ و
۲۲. /h/ هـ، ح
۲۳. /y/ ی
- برای آگاهی بیش‌تر نک. صامت: صامت‌های فارسی.
مصوّت‌ها (واکه‌ها)
۱. /a/ ـَ
۲. /e/ ـِ
۳. /o/ ـُ
۴. /â/ آ
۵. /i/ ای
۶. /u/ او
- /:o/ ـُ کشیده در روشن و گوهر و مانند آن‌ها
- برای آگاهی بیش‌تر نک. مصوت: مصوت‌های فارسی.
نشانه‌های دیگر
( ) واج درون این نشانه اختیاری است.
( /) واج درون این نشانه می‌تواند جانشین واجِ پیش‌از خود شود.
نشانه‌های واج‌نویسی زبان‌ها و گویش‌های دیگر
واج‌نویسی واژه‌های زبان‌ها و گویش‌های دیگر مطابق منبعی است که واژه از آن نقل می‌شود (مگر به خلاف آن تصریح شود).
نشانه‌های تقطیع تک‌واژی و توضیح‌های زبان‌شناختی
- مرز تک‌واژ
= مرز واژه با واژه‌بست
(-) مرز تک‌واژ محلّ اختلاف است و برخی پژوهش‌گران ممکن است به وجود مرز قایل نباشند.
(= ) معادل‌های دیگر
[ ] مقوله‌ی دستوری مدخل (عمدتاً شامل این موردهاست: [اسم]، [صفت]، [گروه اسمی]، [اسم خاص])
< > توضیح‌های زبان‌شناختی (شامل املا(ها)ی دیگر، توضیح‌های اصطلاح‌شناختی و ...)
{ } خاست‌گاه مدخل
کوته‌نوشت‌ها
ج: جلد/ جلدِ
چ: چاپِ
خ: (هجری) خورشیدی/ (هجری) شمسی
س: [درباره‌ی مجلّه‌ها] سالِ
سنج.: بسنجید با
ش: شماره(ها)ی
ص: صفحه(ها)ی
م: میلادی/ مسیحی
نک.: نگاه کنید به
شیوه‌ی ارجاع
ارجاع درون‌متنی
(نام خانوادگی نویسنده، سال انتشار کتاب یا مقاله: شماره‌ی جلد برای کتاب‌های دارای بیش از یک جلد/ شماره‌ی صفحه یا صفحه‌های موردنظر)
- مثال:
(حمیدیان، ۱۳۹۲: ۲/ ۷۵۰)
(صادقی، ۱۳۹۲: ۲۰)
ارجاع برون‌متنی (در فهرست منبع‌ها)
ارجاع به کتاب
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار، نام کتاب، شماره‌ی جلد یا شمار مجلّدها، نوبت چاپ، محلّ چاپ، ناشر.
- مثال:
ـ حمیدیان، سعید، ۱۳۹۲، شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ، ۵ج، چ۲، تهران، قطره.
ـ صادقی، علی‌اشرف، ۱۳۹۲، فرهنگ جامع زبان فارسی، ج۱ (آ)، چ۱، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ارجاع به مقاله در مجلّه‌ها
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار، «عنوان مقاله»، نام مجلّه، سال یا دوره‌ی مجلّه، شماره‌ی مجلّه (شماره‌ی پیاپی مجلّه)، شماره‌ی صفحه‌های مقاله.
- مثال:
ـ نجفی، ابوالحسن، ۱۳۹۰، «ذوبحرین، مشکل بزرگ عروض قدیم»، نامه‌ی فرهنگستان، س۱۲، ش۱ (پیاپی: ۴۵)، ص۸ـ۱۵.
ارجاع به مقاله در مجموعه‌ها
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار مجموعه [سال نخستین انتشار مقاله]، «عنوان مقاله»، نام مجموعه، نام و نام خانوادگی ویراستار(/ ویراستاران) یا گردآورنده‌ی (/ گردآورندگان) مجموعه، شماره‌ی جلد یا شمار مجلّدها، نوبت چاپ، محلّ چاپ، ناشر، شماره‌ی صفحه‌های مقاله.
- مثال:
ـ باطنی، محمّدرضا، ۱۳۹۹ [۱۳۶۷]، «اجازه بدهید غلط بنویسیم»، درست و غلط در زبان از دیدگاه زبان‌شناسی: مجموعه‌ی مقاله‌ها و نقدها، به‌کوشش فرهاد قربان‌زاده، چ۱، تهران، کتاب بهار، ص۱۹ـ۲۷.
ارجاع به مقاله در دانش‌نامه‌ها
ـ نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، سال انتشار مجموعه، «عنوان مقاله»، نام دانش‌نامه، نام و نام خانوادگی ویراستار(/ ویراستاران) یا سرپرست (/ سرپرستان) دانش‌نامه، شماره‌ی جلد یا شمار مجلّدها، نوبت چاپ، محلّ چاپ، ناشر، شماره‌ی صفحه‌های مقاله.
- مثال:
ـ خالقی مطلق، جلال، ۱۳۸۸، «رستم»، دانش‌نامه‌ی زبان و ادب فارسی، به‌سرپرستی اسماعیل سعادت، ج۳ (خارزنجی ـ سنایی غزنوی)، چ۱، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص۳۳۱ـ۳۴۲.
