یادداشت: سماع یا سرود؟
۱۹ مهر ۱۴۰۰
سماع یا سرود؟
منوچهر فروزنده فرد
در آسمان نه عجب گر به گفتۀ حافظ
سماع (/ سرود) زهره به رقص آورد مسیحا را (حافظ: غزل ۴)
«سماع» ضبط خانلری، نیساری، عیوضی و راستگو است (نک. حافظ، ۱۳۷۵: ۲۴؛ همو، ۱۳۸۵: ۲۴؛ همو، ۱۳۸۹: ۴۴؛ نیساری، ۱۳۸۵: ۱/ ۱۰۹) درحالی‌که قزوینی-غنی و سایه «سرود» ضبط کرده‌اند (نک. حافظ، ۱۳۲۰: ۴؛ همو، ۱۳۸۱: ۸۶. سایه البته با ضخیم‌تر کردن «سماع» در پانوشت، اهمیت این ضبط را نشان داده‌است). ضیایی حبیب‌آبادی (۱۳۸۹: ۳۸) در نقد دیوان حافظ به تصحیح راستگو «سرود» را درست و «سماع» را نادرست می‌داند. وی جانب ضبطی را می‌گیرد که به لحاظ نسخه‌شناختی به هیچ روی اعتباری ندارد؛ زیرا متکی بر نسخۀ «خ» و یک نسخۀ کاملاً متأخر («تم») است (نک. نیساری، ۱۳۸۵: ۱/ ۱۱۳)۱. به قول عیوضی «برای عدول از ضبط همۀ نسخ کهن‌تر محملی جز عادت به نظر نمی‌رسد». عیوضی همچنین به‌درستی به این نکته اشاره می‌کند که «ضبط‌های منفرد نسخۀ ۸۲۷ [= نسخۀ «خ»] اعتباری چندان ندارد» (عیوضی، ۱۳۸۴: ۵۰-۵۱).
استدلال ضیایی در ترجیح «سرود» چنین است: «سماع و رقص یک چیزند ... [اما با ضبط «سرود»] حافظ غزلی ملحون می‌سراید ... زهره ... بر روی غزل حافظ آهنگ می‌سازد و مسیحا ... به رقص می‌آید!». اشتباه این حافظ‌پژوه از آن‌جا ناشی شده که «سماع» را تنها به معنی «رقص» گرفته‌است، حال آن‌که این واژه چندین معنا دارد که شاید سیر تحولشان را بتوان این گونه نشان داد: شنیدن > شنیدن آواز > آواز > آواز همراه با نوعی رقص خاص صوفیانه > نوعی رقص خاص صوفیانه (نیز نک. حمیدیان، ۱۳۹۲: ۲/ ۱۰۷۶). در بیت مورد بحث نیز می‌توان «سماع» را به معنای «آواز» گرفت و دقیقاً معنایی را که ایشان با «سرود» به دست داده‌اند، برای بیت قائل شد. «سماع» در معنای «آواز (همراه با رقص)» در بیت زیر به کار رفته‌است (به قرینۀ «استماع»):
ببین که رقص‌کنان می‌رود به نالۀ چنگ
کسی که رخصه نفرمودی استماع سماع
اما برای اتمام حجت در باب درستی ضبط «سماع» می‌توان بدین بیت استناد کرد که در آن «زهره» به «سماع» می‌پردازد:
در زوایای طربخانۀ جمشیدِ فلک
ارغنون ساز کند زهره به آهنگ سماع
عیوضی نیز ضمن اشاره به بیت فوق و «توجه به مقام حضرت عیسی (ع)» بر ضبط «سماع» صحه گذاشته‌است.
شاید بر راستگو بتوان خرده گرفت که در استدلال خود برای قرائت‌گزینی، در وهلۀ نخست به معیاری بلاغی، یعنی ایهام تبادر (تبادر «سماء» از «سماع» در تناسب با «آسمان»)، توجه کرده‌است، نه به وضعیت نسخ و کاربرد واژه نزد خود حافظ، اما به هر روی وی با شمّ بلاغی خود ضبط درست را برگزیده و انتقاد ضیایی از او در این مورد وجهی ندارد.
- پی‌نوشت
۱.ضبط کهن‌ترین نسخه، یعنی ۸۰۱، نیز «سماع» است (نک. حافظ، ۱۳۹۴: ۵).
- منابع
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۲۰، دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، چاپخانۀ مجلس.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۷۵، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، ۲ ج، تهران، خوارزمی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۱، حافظ به سعی سایه، [به تصحیح امیر هوشنگ ابتهاج،] چ ۱۱، تهران، کارنامه.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۵، دیوان حافظ، تصحیح و تدوین رشید عیوضی، چ۲، تهران، امیرکبیر.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۸۹، دیوان حافظ. مقدمه، ویراست و پرداخت متن، گزینش و گزارش نسخه‌بدل‌ها، ترجمۀ عربی‌ها: محمد راستگو، تهران، نشر نی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، ۱۳۹۴، دیوان حافظ شیرازی: کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل کتابت ۸۰۱ هجری با دیباچۀ محمد گلندام (جامع دیوان حافظ)، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نورعثمانیه (استانبول)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، میراث مکتوب.
- حمیدیان، سعید، ۱۳۹۲، شرح شوق، ۵ ج، چ۲، تهران، قطره.
- ضیایی حبیب‌آبادی، فرزاد، ۱۳۸۹، «[نقدِ] دیوان حافظ، مقدمه، ویراست و پرداخت متن، گزینش و گزارش نسخه‌بدل‌ها، ترجمۀ عربی‌ها از محمد راستگو (۱)»، گزارش میراث، دورۀ دوم، س۵، ش۴۱، ص۳۵-۴۳.
- عیوضی، رشید، ۱۳۸۴، حافظ برتر کدام است؟، تهران، امیرکبیر.
- نیساری، سلیم، ۱۳۸۵، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، ۲ ج، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
این یادداشت پیش‌تر به‌عنوان بخشی از مقاله‌ای با این مشخصات منتشر شده‌است: فروزنده فرد، منوچهر، ١٣٩٧، «سلسلۀ پریشان (٢): ده نکته دربارۀ حافظ»، فصلنامۀ قلم (کرمانشاه)، ش٨، ص١-١٠. بارگیری
دربارۀ نویسنده و فهرست نوشته‌های دیگر وی در پارسی‌شناسی
